Het resultaat is een beetje een rommelig boek, net zoals het onderwerp dat de auteur wil vatten: de chaos van de vrije markteconomie. Toverformules om de crisis te bezweren staan er niet in. Ik laat het gros van de geciteerde auteurs voor wat ze zijn en beperk me tot enkele vaststellingen van Sedlá?ek, aangevuld met verwijzingen naar de alledaagse economie.
Wiskunde
Nadenken over economie was aanvankelijk een oefening voor moraalfilosofen: op welke wijze kan men ondanks de schaarste de bevrediging van onze behoeften zodanig organiseren dat iedereen er baat bij heeft? Moraalfilosofen werden economen die zich almaar meer spiegelen aan de beoefenaars van exacte wetenschappen. Jaloezie omdat die met eenvoudige formules, zoals Einsteins E=mc², de werkelijkheid kunnen vatten en eventueel bijsturen?
Sedlá?ek: “Tegenwoordig is de economie de meest wiskundige van alle sociale wetenschappen. Als ze al een wetenschappelijk voorbeeld heeft, dan is dat de natuurkunde (geen sociale wetenschap, zoals bekend).” Het is dus geen toeval dat er op de financiële markten velen met een wis- of natuurkundige opleiding aan de slag zijn.
Massavernietigingswapens
Het gebruik van mathematische modellen is niet zonder risico. Het verbaast me overigens dat de auteur hier nauwelijks andacht aan schenkt. Het meest bekende voorbeeld is het débacle van het Amerikaanse bedrijf Long-Term Capital Management (LTCM). Dit Wall-Streetbedrijf dreef handel in derivaten, ingewikkelde financiële producten die door de vermaarde belegger Warren Buffet als ‘massavernietigingswapens’ zijn omschreven.
Het bedrijf moest in 1998 gered worden door een consortium van Wall-Streetbanken onder aanvoering van de Amerikaanse nationale bank Federal Reserve (de ‘Fed’). De toenmalige Fed-voorzitter Alan Greenspan omschreef de ondergang van LTCM als “het falen van de zelfregulering in de bankwereld”, waarvan hij nochtans een uitgesproken tegenstander was. LTCM werkte op basis van een mathematisch model dat was ontwikkeld door twee Nobelprijswinnaars in de economie.
Eén van de beter leesbare boeken over de huidige financiële noodtoestand is van Laurence MacDonald. Hij was een topmedewerker van Lehman Brothers, waarvan de val in 2008 de al jarenlang sluimerende kredietcrisis openbaarde: ‘De ondergang van het gezond verstand’ (Luitingh-Sijthoff). Een veelzeggende titel.
Computer
Sedlá?ek: “De komst van de computertechnologie – waarmee verbijsterend grote hoeveelheden gegevens kunnen worden verwerkt en nieuwe hypothesen kunnen worden getoetst – heeft voor een ware revolutie gezorgd in de economie. Opmerkelijk genoeg was het de centraal geleide planeconomie van het Sovjet-blok die dacht dat de centrale planners dankzij de toenemende rekenkracht van de computers en de toenemende wiskundige capaciteiten het marktmechanisme zouden kunnen vervangen door een ‘optimale’ prijsstelling. Deze centrale planners van de Sovjet-school zagen in de wiskunde het instrument waarmee de economie kon worden gepland en beheerst.”
“Aan het begin van de eenentwintigste eeuw is de ‘verwiskundiging’ van het menselijk gedrag echter geen kenmerk van de centraal geleide planeconomie maar van de economie van de vrije markt. Tegenwoordig is het juist dit meest ontwikkelde marktstelsel dat zoveel nadruk legt op wiskundige modellen en economische voorspellingen.” Ironie van de geschiedenis!
List en bedrog op de markt
Bernard Mandeville groeide op in Nederland en studeerde natuur- en geneeskunde. Hij vestigde zich vanaf 1693 als arts in Londen. In 1705 publiceerde bij het gedicht The Fable of the Bees: or, Private Vices, Public Benefits’, een parabel over particuliere ondeugden en publieke weldaden. Bij een heruitgave in 1723 lokte het boek felle reacties uit.
Mandeville stelde dat de ondeugd van het individu aan de basis ligt van het economisch welzijn van de hele samenleving. List, bedrog, omkoperij waren een noodzaak. Hebzucht en egoïsme de drijfveren. Deze ondeugden werden volgens Mandeville op de markt omgevormd tot maatschappelijk nut. Mandeville verdient de titel van grondlegger van de need-to-greed-filosofie (letterlijk ‘de nood aan hebzucht’).
The invisible hand
Adam Smith (1723-1790), die wordt beschouwd als één van de belangrijkste economen aller tijden, noemde het idee van Mandeville in alle opzichten een misvatting. Hij gaf het marktmechanisme zoals beschreven door Mandeville een naam: de onzichtbare hand, een begrip dat Smith zelf slechts drie keer gebruikte.
Smith geloofde niet in egoïsme als drijfveer, toont Sedlá?ek aan. Hij verwijst onder andere naar de het boek van Smith The Theory of Moral Sentiments dat in de economische lectuur nauwelijks wordt geciteerd: “Hoe zelfzuchtig de mens ook geacht wordt te zijn, er zijn onweerlegbaar enige principes in zijn natuur die hem belangstelling geven voor de voorspoed van anderen, en hun geluk ook voor hem noodzakelijk doen zijn, ook al ontleent hij daar verder niets aan behalve het genot te mogen aanzien.”
Arbeidsverdeling als samenwerking
Smith geloofde in arbeidsverdeling als een vorm van samenwerking, waar iedereen baat bij heeft. Zoals hij stelde in zijn duizenden keren geciteerde boek Wealth of Nations: “Wij danken onze maaltijd niet aan de welwillendheid van de slager, de brouwer of de bakker, maar aan hun eigen belang.”
Sedlá?ek: “Het is gewoon niet juist om de filosofie van Smith te gebruiken als rechtvaardiging voor een economisch systeem van pure laissez-faire, waarin werkelijk alles wordt overgelaten aan de ongeregelde krachten van de vrije markt. Smith heeft nooit betoogd dat iedere verdeling via de markt de samenleving automatisch ten goede komt.”
Financiële markten aan de macht
Geld is niet langer meer een ruilmiddel waarvoor het oorspronkelijk is bedoeld. Het is een goed zoals veel andere dingen die we kopen.
Sedlá?ek: “Tegenwoordig vervullen geld en schulden zulke belangrijke rollen, dat de hele economie en samenleving tot op zekere hoogte (of in ieder geval sterk) kunnen worden beïnvloed door middel van schulden (begrotingsbeleid) of rente en de geldhoeveelheid (monetair beleid). Geld vervult niet langer alleen zijn klassieke rol, maar speelt ook nog een veel grotere, sterkere rol: het kan de hele economie stimuleren of voortstuwen (dan wel doen vertragen).”
“Geld speelt een nationale economische rol. Er is zelfs een stroming in de economie waarvan de naam naar geld verwijst, het monetarisme. Volgens deze stroming, met Milton Friedman als boegbeeld, is de geldhoeveelheid het belangrijkste instrument om economische activiteiten te sturen. Dit is alleen maar mogelijk in een verregaand op geld ingestelde samenleving die als een van haar belangrijkste kenmerken heeft, dat zij steunt op schuld en rente.”
De almacht van de financiële machten die hiervan de logische consequentie is, manifesteert zich vandaag de dag in sanering van de publieke financiën, nefaste negatieve economische groei, almaar toenemende ongelijkheid, afbouw van onderwijs en sociale voorzieningen, privatisering, Griekse toestanden,…
De moraal van het verhaal
Ik besluit met een citaat uit het voorwoord van Václav Havel: “De economie wordt vaak gezien als een soort boekhouder. Maar wat heb je aan boekhouden als zoveel dingen die samen ons leven vormgeven, moeilijk of zelfs helemaal niet te berekenen zijn? Ik vraag mij af wat zo’n boekhouder-econoom zou doen, wanneer hij de opdracht kreeg om het werk van een groot symfonieorkest te optimaliseren. Vermoedelijk zou hij alle pauzes in de symfonie van Beethoven schrappen. Daar heb je immers niks aan, die houden de boel maar op, en orkestleden worden niet betaald om niets te doen.”
