Op de blog van specialist ter zake, professor Deborah Brautigam, dit jaar visiting fellow bij het International Food Policy Research Institute (IFPRI) vonden we deze verhelderende tekst. ChinaSquare maakte een vertaling.

De Zambezi-vallei: China’s eerste landbouwkolonie? Verzinsel of feit?

Meer dan vier jaar geleden publiceerde Loro Horta, toen doctorandus aan de S. Rajaratnam School of International Studies (RSIS) in Singapore, een reeks verhalen waaronder ‘De Zambezi-vallei: China’s eerste landbouwkolonie?’ (1) op de website van het Center for Strategic International Studies (CSIS).

Dit artikel werd nadien herhaald onder de titel ‘Voedselzekerheid in Afrika: China’s nieuwe rijstkom’ (2) op de website van Jamestown Foundation China Brief. In deze publicaties deed hij sterke uitspraken over de Chinese belangen in de landbouw van Mozambique: “China wilde op landbouwgronden in Mozambique rijst laten kweken door Chinese boeren hoofdzakelijk bestemd voor de Chinese consumptiemarkt, en was bereid daarvoor 800 miljoen dollar te investeren.”

Ik heb die tekst gelezen, zoals zovele anderen. Hij wordt regelmatig geciteerd als een typisch voorbeeld van de Chinese interesse in ‘landroof’. Het artikel verscheen ook in een maandelijkse publicatie van april 2009 van het International Food Policy Research Institute (3) en werd geciteerd in een gezaghebbende studie over landroof in Afrika door een gezamenlijk FAO-IFAD-IIED-team (4) en in een nieuwe studie door twee onderzoekers van Standard Bank (5). Het is een belangrijke bijdrage tot de overtuiging dat China in Afrika voedsel wil kweken om het naar China te sturen.

Maar er is een probleem: er is maar heel weinig van wat er in deze sensationele commentaar (6) staat dat ook daadwerkelijk overeenstemt met de werkelijkheid.

Daar het verhaal mij intrigeerde, heb ik Mozambique opgenomen in het veldwerk voor mijn boek ‘The Dragon’s Gift‘. Ik reisde naar Mozambique in de zomer van 2009. Zo te zien deed Horta geen veldwerk voor zijn onderzoek en hij vermeldt er ook geen in zijn referenties.

Geen enkele van de Mozambikaanse experts waarmee ik sprak, was door hem gecontacteerd. Horta gaf geen referenties van interviews in Mozambique noch van enige andere nieuwsberichten of bronnen die zijn beweringen kunnen onderbouwen. Ik heb hem later geschreven en gevraagd of hij mij feitelijke bewijzen voor zijn beweringen kon bezorgen. Hij antwoordde dat hij zijn bronmateriaal en nota’s niet kon vinden.

Na mijn terugkeer uit Mozambique, schreef ik al over het gebrek aan staving voor de beweringen van Horta in een artikel van 2009 voor China Quarterly en in The Dragon’s Gift.

Sigrid Ekman, een Noorse onderzoekster, ging nadien naar Mozambique om er onderzoek te doen voor haar masterthesis ‘Leasing Land Overseas’ (7). Ze kwam tot hetzelfde besluit: een groot deel van het verhaal was uitgevonden, of beleefder gezegd, samengepuzzeld uit geruchten, (ver)gissingen, en een klein beetje belangen.

Edoch, mythes op het internet kunnen een eigen leven leiden (8). Op 12 januari 2012 kreeg ik peer review-commentaren op een kort artikel over het landbouwengagement van China in Afrika dat ik schreef voor IFPRI. Eén van de lectoren drong aan dat “ik rekening zou houden met het onderzoek van Horta”. Jammer genoeg krijg ik van IFPRI daarvoor niet genoeg plaats.

Minstens dertien weerlegbare feiten in de paper

Het is vervelend een paper van een student in het publiek af te breken. Gewoonlijk krijgen we de kans een peer review te maken in een meer professionele en discrete manier, vooraleer een tekst gepubliceerd wordt. Maar CSIS liet destijds geen peer review uitvoeren van het artikel van Horta. Niettemin had ik deze blog eigenlijk allang moeten posten.

1. Ten eerste bespreekt Horta ‘China’s groeiende vraag naar voedsel uit Afrika’, waarbij hij als bewijs de algemene toename van het verbruik van zeevruchten, rijst, sojabonen, suiker, granen en andere gewassen in China aangeeft. Maar, tussen 2000 en 2009, heeft geen enkel Afrikaans land rijst, sojabonen, suiker of granen naar China uitgevoerd. Er is enkel sprake van enige uitvoer van zeevruchten en sesamzaad. Dit is alvast niet echt een stevig bewijs van China’s vraag naar voedsel uit Afrika.

2. “In zijn zoektocht naar nieuwe landbouwgronden heeft Peking de voorbije twee jaar op een agressieve manier een aantal grote leasingcontracten voor landbouwgrond in Mozambique afgedwongen, in het bijzonder in de meest vruchtbare zones, zoals de Zambezi-vallei in het noorden en de Limpopo-vallei in het zuiden van het land.” (9)

Gebeurde dit echt? De studie van Sigrid Ekman, die in een recent politiek bulletin in Mozambique samengevat werd door Joseph Hanlon, noteert dat het intussen afgeschafte Mozambikaanse ‘Bureau voor de Zambezi-vallei’ (Gabinete de Promoção do Vale de Zambêze, GPZ) heel erg zijn best deed om Chinese investeringen aan te trekken, maar daarin mislukte.

Het waren dus niet de Chinezen die ‘agressief’ grote leasingcontracten nastreefden, maar wel het nationale promotiekantoor van de Zambezi-vallei dat agressief Chinese investeringen zocht.

3. “De Chinese interesse in de Zambezi-vallei startte midden 2006, wanneer de Export-Import Bank of China (China Exim Bank)  een zachte lening van twee miljard dollar aan de Mozambikaanse regering (11) gaf om de megadam Mpanda Nkuwa te bouwen op een sectie van de Zambezi in de provincie Tete.” (12)

In feite heeft geen enkele Chinese bank ooit een lening geveven voor Mpanda Nkuwa. Er waren wel gesprekken over een Chinese financiering (China Exim Bank) voor de  Mpanda Nkuwa-dam, maar dit project ging niet door.

4. “Sindsdien is China begonnen met grote stukken land in leasing te vragen om er grote Chinese landbouw- en veeteeltbedrijven op te richten. Er werd ook gemeld dat in juni 2007 een intentieverklaring ondertekend werd om aanvankelijk 3.000 Chinese kolonisten naar de provincie Tete en de kustprovincie Zambezia te verhuizen om er boerderijen op te zetten in de vallei van de Zambezi.”

“Volgens een Mozambikaans ambtenaar zou het aantal Chinezen uiteindelijk kunnen oplopen tot 10.000 personen. Maar het bekend maken van de deal lokte zo een verontwaardiging uit dat de regering van Mozambique verplicht werd het hele verhaal als een verzinsel af te doen.”

Misschien was het wel echt een verzinsel. In een verhaal uit 2007 stelt Horta dat het om 20.000 Chinezen gaat. Ik heb geprobeerd om daar meer over te weten te komen in Mozambique. Maar niemand die ik ter plaatse ondervroeg, herinnerde zich iets over een dergelijke grote verontwaardiging. In de pers kon ik evenmin iets vinden over de veronderstelde intentieverklaring of over de verontwaardiging.

Ik huurde een universiteitsstudent in om de kranten van vier jaar te doorzoeken op sporen van Chinese engagementen in de landbouw. Niemand van de dozijnen mensen waarmee ik sprak, burgers, leden van denktanks, donoren, academici, kon zich iets herinneren. Ik begon het hele verhaal erg dubieus te vinden.

Indien Chinese investeerders echt leasingovereenkomsten voor grote lappen grond wilden, dan hadden ze er ongetwijfeld enkele kunnen ondertekenen. Inderdaad, volgens een studie van het Oakland Institute, “gaf Mozambique concessies aan investeerders voor meer dan 2,5 miljoen hectare grond tussen 2004 en einde 2009? , maar dit gebeurde bijna volledig ten gunste van Europese en Zuid-Afrikaanse investeerders, op hun lijstje kwamen geen Chinese investeerders voor.

5. “Eén ding lijkt vast te staan: China is vast van plan om Mozambique om te vormen tot één van zijn belangrijkste voedselleveranciers, in het bijzonder van rijst, het hoofdvoedsel in China. De analyse van de Chinese activiteiten in de vallei de jongste twee jaar levert sterke aanwijzingen op over China’s intenties.”

Volgend op deze stelling heeft Horta een aantal echte feiten verzameld, zoals het Chinese hulpprogramma, de interesse in de bouw van stuwdammen, de aanleg van wegeninfrastructuur en in de modernisering van havens. Hieruit vermoedt Horta dat “deze belangstelling duidelijk bedoeld is om de productie van voedsel te maximaliseren en de uitvoer ervan naar China te vergemakkelijken.”

Dat is wel erg kort door de bocht. De Chinezen zijn geïnteresseerd in de bouw van infrastructuur in heel Afrika, maar ik denk niet dat men daaruit kan besluiten dat dit het bestaan bewijst van een masterplan om de Chinezen te voeden!

6. Daarna doet Horta wat mij betreft zijn meest kolossale bewering: “Begin 2008 heeft de Chinese regering beloofd 800 miljoen dollar te investeren in de Mozambikaanse landbouw…”.

Ik heb daarvan geen enkele aanwijzing gevonden op geen enkele plaats in Mozambique of erbuiten. De mensen stonden verstomd wanneer ik er naar vroeg. Niemand wist er iets van, zelfs geen algemeen gerucht. Het gebeurt dikwijls dat ik de bron van een grote fout kan ontdekken, maar hier ben ik er niet in geslaagd (11). Het spoor begint gewoon bij Horta.

7. “…met de bedoeling de rijstproductie op te drijven van 100.000 ton tot 500.000 ton per jaar binnen een termijn van vijf jaar.”

De doelstelling om de rijstproductie op te drijven, is een doel van Mozambique, niet van China. De hoeveelheid die hier vermeld wordt, komt overeen met het tekort tussen lokale productie en lokale behoeften, dat tot nu toe door invoer gedekt werd. Dat maakt de volgende bewering van Horta des te verbazingwekkender.

8. “De verhoogde rijstproductie van Mozambique is duidelijk bedoeld voor export naar de Chinese markt, aangezien rijst slechts voor een klein deel van het Mozambikaans dieet instaat.”

Deze stelling bewijst dat Horta de Mozambikaanse consumptie- en invoerstatistieken voor rijst niet bekeken heeft. (12)

9. “Met deze doelstelling als leiddraad financiert China de oprichting van het Advanced Crop Research Institute en verschillende andere kleine landbouwscholen verspreid over het land.”

Horta ‘bewijst’ hier de Chinese plannen om Mozambique als zijn rijstbasis uit te bouwen met een echt bestaand project: het Umbeluzi/Boane agro-technologisch onderzoeks- en demonstratiecentrum, één van de 20 dergelijke centra, die China over heel Afrika bouwt als onderdeel van zijn hulpprogramma.

10. “Meer dan 100 Chinese landbouwspecialisten bevinden zich momenteel in Mozambique, onder wie teams van het Hunan Hybrid Rice Institute, China’s top instituut op dit gebied.”

Ik vond geen aanwijzingen dat China ooit 100 landbouwspecialisten naar Mozambique stuurde. Vermoedelijk verwart Horta hier met het Chinese engagement om 100 landbouwspecialisten naar Afrika te sturen. Het klopt wel dat het Hunan Hybrid Rice Institute een team naar Mozambique zond (13).

Later besliste dit instituut mee te doen aan de aanbesteding om het door China betaalde agro-technologisch demonstratiecentrum in Liberia te leiden, niet dat in Mozambique (14). Vermoedelijk was hun bezoek in verband met de beslissing voor welk project ze zouden gaan.

11. “Andere belangrijke projecten omvatten de bouw van talrijke irrigatiewerken en -kanalen in de Zambezi-vallei.”

Ik ben niet zeker waarover Horta het hier heeft, maar misschien gaat het over het bescheiden project in de zuidelijke provincie Gaza dat door de Chinese provincie Hubei gerund wordt (15). Uit Hubei komt ook de firma die verantwoordelijk is voor het met Chinese hulp gebouwde agro-technologisch demonstratiecentrum (zie verder).

De provincie Hubei is verzusterd met de provincie Gaza en heeft zich in dat kader geëngageerd om op 300 hectare de mogelijkheden van geïrrigeerde rijstbouw in Mozambique te demonstreren. In de jaren 2009/2010 hadden ze al 35 à 40 hectare bebouwd en in 2010 hebben ze land bijgevraagd. (16).

12. “Het opheffen van invoerrechten door de Chinese regering voor 400 Mozambikaanse producten, waaronder rijst, zal de uitvoer van voedsel naar China meer vergemakkelijken.”

China heeft de invoerrechten op 400 producten niet voor Mozambique alleen opgeheven, maar voor álle Afrikaanse landen met een laag inkomen. Rijst staat zelfs niet op die lijst (17).

13. “Het idee om duizenden Chinese kolonisten in de vallei te vestigen, heeft ter plaatse grote verontwaardiging veroorzaakt, en velen vrezen voor een herhaling van de dias negros (de zwarte dagen van onderdrukking door de Portugezen).”

Hier opnieuw konden mijn onderzoeksassistent noch ikzelf één enkel Mozambikaans nieuwsbericht vinden dat deze ‘grote verontwaardiging’ meldde. Evenmin konden mensen die ik tijdens mijn bezoek interviewde zich hiervan iets herinneren.

“De uitvoering van belangrijke projecten zoals de bouw van een stuwdam, en de financiering voor de Catembe-brug (een belangrijk project dat de hoofdstad Maputo over de baai zal verbinden met het Catembe-district aan de overkant), worden nu door de Chinezen gebonden aan toegevingen betreffende de leasing van landbouwgrond.”

“In plaats van duizenden Chinese kolonisten lijkt het nu meer waarschijnlijk dat er slechts enkele honderden of misschien duizend zullen verhuizen naar de Zambezi-vallei in de komende jaren. De Chinezen zullen de grote boerderijen leiden, de gesofistikeerde landbouwwerktuigen besturen en onderhouden, en de kanalen onderhouden, terwijl Mozambikaanse werklui de meeste handenarbeid zullen verrichten.”

Dit lijkt een zuivere gissing te zijn. Er wordt geen staving geleverd of referenties naar interviews of nieuwsberichten die deze bewering zouden ondersteunen. 

Besluit

Mijn bedoeling met dit artikel is niet te beweren dat de Chinezen geen belangstelling hebben of hadden voor investeringen in de landbouw van Mozambique. Die is er zeker geweest. In maart 2006 maakte een Chinese delegatie een rondreis in de landbouwzones van Mozambique, alhoewel het niet duidelijk is of het ging om investeringsplaatsen te vinden, dan wel om de beste locatie te vinden voor het beloofde agro-technologisch demonstratiecentrum (18). Misschien wel om beide.

De auteurs van het FAO/IIED/IFAD-rapport van 2009 (4) hebben COFCO, het Chinese staatsbedrijf voor de handel in granen en oliehoudende zaden, geïnterviewd. Die vertelden dat “ze betrokken waren in discussies over een grote landconcessie om rijst en sojabonen te kweken in Mozambique, maar dat deze deal vandaag nog nergens stond.”

De Chinese belangstelling was dus wel reëel, maar de omvang van de projecten is veel kleiner en gewoner dan wat wordt gerapporteerd door Horta.

Sergio Chichava, een andere Mozambikaanse onderzoeker, toonde aan dat tussen 2000 en 2009, vijf Chinese investeringen in de landbouw de goedkeuring kregen van de Mozambikaanse regering (19). Het afgebroken COFCO-project was daarbij, het werd in 2005 goedgekeurd voor 6 miljoen dollar. De vier andere projecten waren gemiddeld voor slechts 615.000 dollar, en éen daarvan was het project van Hubei Liangfeng voor iets meer dan één miljoen dollar. (20).

Niets van dit alles ondersteunt het idee dat China de bedoeling had in Mozambique een landbouwkolonie te vestigen, of van de Zambezi-vallei China’s ‘rijstkom’ te maken.

Mijn veronderstelling is dat Horta, die toen een student was, zijn paper ineengeknutseld heeft met stukjes echte gebeurtenissen gehaald van het internet, gekruid met geruchten. Maar iemand er een andere mening over heeft, of bewijzen (in de ene of de andere richting), dat hij ze dan maar post. Ik ben benieuwd.

Deborah Brautigam

Deborah Brautigam is een Amerikaanse hoogleraar gespecialiseerd in China. Zij is dit jaar visiting fellow bij het International Food Policy Research Institute (IFPRI).

Noten en bronverwijzingen:

(1) http://csis.org/publication/zambezi-valley-chinas-first-agricultural-colony May 2008. Horta first made some of these claims in 2007: http://www.isn.ethz.ch/isn/Current-Affairs/Security-Watch-Archive/Detail/?id=53470&lng=en (13). Then, he said that “up to 20,000 Chinese” might move to the Zambezi Valley.

(2) http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=35042 May 2009.

(3) http://www.ifpri.org/sites/default/files/bp013Table01.pdf April 2009.

(4) http://www.ifad.org/pub/land/land_grab.pdf 2009.

(5) https://m.research.standardbank.com/DocumentReader?docId=1671-E1AFB8F7AF0747A98326A4419C169FE0-1 November 2010.

(6) http://www.american.edu/sis/faculty/upload/Brautigam-Tang-CQ-final.pdf December 2009.

(7) Sigrid-Marianella Stensrud Ekman, “Leasing Land Overseas: A Viable Strategy for Chinese Food Security?” unpublished master’s thesis, Department of Economics, Fudan University, Shanghai (14), 2010.

(8) http://www.gg.rhul.ac.uk/Simon/GG3072/2011-67-3.pdf February 11, 2011.

(9) http://www.oaklandinstitute.org/sites/oaklandinstitute.org/files/OI_country_report_mozambique_0.pdf December 2011.

(10) I’ve often seen a figure of $55 million associated with the Chinese agrotechnology demonstration center in Mozambique. According to a copy of the contract given to me by the Ministry of Agriculture in Mozambique in June 2009, China’s agricultural center in Mozambique would cost 55 million RMB (about US$6 – 9 million depending on the exchange rate), not dollars. Such a typical mistake, but an important one. China is building 20 centers around Africa, all at the request of local governments that will be using them for their own agricultural purposes. Mozambique’s was the first built. All the centers I’ve seen have a big agricultural training component (labs and dormitories, for example). All the centers appear to have been budgeted at around 40-55 million RMB. They follow in the footsteps of China’s failed projects in the past. See http://www.american.edu/sis/faculty/upload/Brautigam-Tang-CQ-final.pdf December 2009.

(11) Could it be related to a request the Mozambicans made for China to help fund the Moambe Science and Technology Park, a pet project of the Minister of Science and Technology? Together with the agricultural research center in Umbeluzi/Boane, the two projects would have cost $700 million (the Chinese agricultural center itself was projected to cost 55 million RMB, about US$9 million) (10). The Chinese did say they would help out with Moambe, but not fund the entire thing. Mozambique later received a mixed grant/credit of $15.8 million from China to support distance education and “science and technology” See:  http://www.clubofmozambique.com/solutions1/sectionnews.php (15)? secao=social_development&id=22558&tipo=one

(12) http://www.riceforafrica.org/card-countries/g1/mozambique/353-mozambiques-rice-statistics

(13) http://www.macauhub.com.mo/en/2006/03/31/786/

(14) http://www.american.edu/sis/faculty/upload/Brautigam-Tang-CQ-final.pdf December 2009.

(15) http://allafrica.com/stories/201112272506.html

(16) http://www.macauhub.com.mo/en/2010/05/14/9086/

(17) http://www.chinaafricarealstory.com/2010/04/list-of-zero-tariff-products-is-now.html

(18) http://www.agroportal.pt/x/agronoticias/2006/03/24.htm

(19) http://www.iese.ac.mz/lib/noticias/2010/China%20in%20Mozambique_09.2010_SC.pdf

(20) I haven’t been to Mozambique since 2009, but in 2010, I interviewed a Chinese agricultural specialist who knew about Chinese engagement in Mozambique. She told me that Hubei Liangfeng, the company from Hubei province that is managing China’s foreign aid research station in Umbeluzi, Boane, Mozambique experimented with growing hybrid rice and soybeans for profit. “They experimented first on a small scale, but found many problems. The land was too dry. They needed to water two or three times a day. It was very costly. Also, mice destroyed the plants.”

(vertaling uit het Engels: Frank Willems, ChinaSquare)