“Dit tijdsgewricht is er een van chronisch geheugenverlies,” vertelt regisseur-scenarist Christos Nikou (°1984) ons tijdens Film Fest Gent in oktober 2021, “je zou het een Amnesia-pandemie kunnen noemen, we lijken collectief vergeten te zijn wat onze identiteit bepaalt.”

In zijn wondermooie surrealistische parabel Apples (Mila) blijkt de wereld even plots als mysterieus in de greep van een golf van geheugenverlies te zijn beland. De film opent met snapshots van een menselijk bestaan (stilleven shots van kussens, een tafel, bed en boom) maar start bij veertiger Aris wanneer hij in slaap valt in de bus en wakker wordt zonder geheugen.

Christos Nikou: regisseur-scenarist Apples.

In de greep van geheugenverlies

Vale kleuren en een 1.33:1-beeldverhouding zorgen voor een beklemmend, bevreemdend gevoel en de geheimzinnige ziekte die veel slachtoffers maakt blijkt een onverklaarbaar apocalyptisch virus dat niet de luchtwegen maar het geheugen aantast (geen COVID-19 dus).

Aris (een briljante Aris Servetalis) en zijn lotgenoten vergeten wie ze zijn, wat ze deden, waar hun familieleden en vrienden verkeren en welke voorkeuren en ervaringen hun identiteit vormden. Om onverklaarbare redenen eet Aris graag appelen tot een kruidenier (gespeeld door Babis Makridis, een filmmaker die Nikou als inspiratiebron beschouwt) hem vertelt dat ze goed zijn voor het geheugen. Hij stopt abrupt. Blijkbaar wil hij vergeten en vergeten worden.

Dat maakt hem tot de ideale proefpersoon voor een door de overheid gepromoot experiment waarbij een nieuw leven en een nieuwe identiteit via een vast activiteitenstramien (en volgens een checklist die met polaroidselfies vooruitgang moet illustreren) worden opgebouwd. Persoonlijkheid blijkt heel nadrukkelijk een kunstmatige constructie én een gestandaardiseerd model, identiteit een vluchtig gegeven.

Apples is een satire vol droge humor die speelt in een parallelle wereld beheerst door analoge media (polaroidcamera, cassetterecorder), maar commentaar levert op hoe in de hedendaagse samenleving technologie en sociale media hun stempel drukken op het bestaan. “We willen krampachtig onze identiteit bevestigd zien via hartjes en likes”, geeft Nikou mee wanneer we de filmmaker in Gent spreken. “Dat verlangen tracht het overheidsexperiment in Apples te triggeren.”

Dogtooth van Yorgos Lanthimos. Vader van de Greek Weird Wave.

De Griekse weird wave

Apples voelt vertrouwd aan omdat deze surrealistische parabel herinnert aan de ‘Weird Wave’ van andere Griekse regisseurs zoals Yorgos Lanthimos (The Lobster) en Babis Makridis (Pity), maar het is je speelfilmdebuut en dus onze eerste kennismaking met jou als filmmaker. Hoe ben je in de filmwereld terechtgekomen?

Christos Nikou: “Ik heb een levenslange fascinatie voor film. Van jonge leeftijd ben ik films beginnen verslinden en toen men mij als veertienjarige op school vroeg welk beroep ik zou willen uitoefenen was mijn antwoord ‘filmmaker’. Op zestienjarige leeftijd begon ik scenario’s te schrijven om als twintiger op filmsets te belanden als regieassistent.

Zo werkte ik mee aan films als Dogtooth (Yorghos Lanthimos), 4 black suits (Renos Haralambidis), Nobody (Hristos Nikoleris), The Christmas Tango (Nikos Koutelidakis), Tu honereras ta mère et ta mère (Brigitte Rouän), Before Midnight (Richard Linklater), Maasai (Harry Lagoussis), 7 kinds of wrath (Christos Voupouras) en Approach (Tonis Lykouresis).”

In dat lijstje prijken straffe namen als Yorghos Lanthimos en Richard Linklater.

“Mijn eerste contact in de filmwereld was Yorghos. Toen ik mijn studies Economie achter de rug had zocht ik werk, bij voorkeur in de filmbusiness. Ik kon de synopsis van Dogtooth lezen en dat prettig gestoord verhaal sprak me meteen aan. Ik belde om mijn diensten aan te bieden en kreeg tot mijn verbazing een uitnodiging.

Toen ik het afgewerkt scenario onder ogen kreeg was ik er helemaal weg van. Vooral de toon en het einde van de film vond ik geweldig. Het was een ervaring om met Lanthimos te kunnen werken. Yorghos is een workaholic, iemand die 7 op 7 met film bezig is en op creatief vlak een hoog niveau haalt.

Richard Linklater is ook creatief en werkt als filmmaker heel nauw en intens samen met zijn crew en acteurs. De werklust en het enthousiasme van deze cineasten werkten aanstekelijk. Het was een droom om voor hen te kunnen werken en inspireerde me om ook zo met film bezig te zijn.”

Apples van Christos Nikou: Polaroid op zoek naar likes.

Een pandemie van geheugenverlies

Apples is een dystopische allegorie over een wereld in de greep van geheugenverlies. Waarom dit verhaal en dit genre?

“Ik kijk graag naar films die vreemde werelden creëren en verhalen vertellen die je kan zien als een commentaar op de samenleving. Films als The Truman Show (Peter Weir), Eternal Sunshine of the Spotless Mind (Michel Gondry), Her (Spike Jonze) of Twelve Monkeys (Terry Gilliam).”

Je draagt Apples op aan je vader in de eindgeneriek. Het is niet enkel een politieke allegorie maar ook een persoonlijke film.

“Inderdaad, ik begon te werken aan het scenario in de periode dat ik het verlies van mijn vader moest verwerken. Daarbij stelde ik me vragen over de werking van ons geheugen. Mijn vader had net als ik een heel sterk geheugen en plots was dat er niet meer.

Heel vreemd, dat zette me aan het denken over hoe snel we vergeten, hoe vlot we zaken wissen en hoe selectief we ons dingen herinneren. Daarnaast is het interessant om te zien hoe je iets kan verwerken dat je pijn deed, hoe je verder kan gaan met je leven ondanks een verlies. Maar vooral ook dat niet vergeten belangrijk is omdat we op een of andere manier onze herinneringen zijn.”

Apples van Christos Nikou: Het verleden vergeten/herinneren.

Verlies van verbinding

Naast het verlies van geheugen is ook het verlies van verbinding een thema.

“De laatste tien jaar is er op dat vlak veel verloren gegaan, mede door de manier waarop we omgaan met technologie en sociale media. Wanneer ik van het hotel waar dit interview doorgaat naar de bioscoop waar Apples wordt vertoond zou wandelen gebruik ik Google Maps. Vroeger zou ik gewoon op stap zijn gegaan en onderweg aanwijzingen gevraagd hebben aan mensen. Dat menselijk contact is weg doordat een schermpje nu alle aandacht opeist.”

Daardoor kijk je tijdens het wandelen niet meer rond om je geheugen te trainen met referentiepunten, een kerk- of graffititekening of wat dan ook, die je je later kan herinneren.

“Exact. We vertrouwen blind op technologie en laten ons bij de hand nemen. Het tast ons zelfstandig denkvermogen aan.”

Toen ik deze zomer mijn zoon tijdens overstromingen in de Ardennen ging oppikken was het navigatiesysteem compleet van slag omdat plots bruggen verdwenen of wegen overspoeld waren. Dan is het vertrouwen op je richtingsgevoel en stoppen om je te informeren bij lokale mensen.

“Het gaat verder en verder omdat we ons volledige geheugen aan technologie en sociale media toevertrouwen. Daardoor vinden we niet alleen minder goed onze weg maar worden we ook eenzamer.”

Apples van Christos Nikou: Licht absurdistische allegorie op rouwverwerking.

Eenzaam in de massa

Over eenzaamheid gesproken: in het begin van Apples zien we een man zijn hoofd tegen de muur slaan. Is daar wanhoop, pijn of vertwijfeling in het spel?

“Een mix daarvan. Zonder het einde van de film te verklappen kan je zeggen dat de kijker dan begrijpt waarom de man dit deed. Het is ook verbonden met zijn verlangen om net zoals iedereen anders te zijn. Ik hou ervan wanneer films beginnen met sterke beelden die vragen oproepen, dat trekt je meteen in het verhaal.”

Maar je neemt de kijker niet bij de hand, we moeten als toeschouwer zelf de puzzel leggen.

“Mijn voorkeur gaat uit naar puzzelfilms, films die je uitdagen. Apples is provocatief maar op een tedere, humanistische manier. Alle hints worden subtiel aangebracht. De toeschouwer moet zelf dingen interpreteren, mijn opzet is om ervoor te zorgen dat de kijker de protagonist aanvoelt en van daaruit tracht te begrijpen wat er gebeurt en hoe dit universum in elkaar zit.”

Kleine dingen zoals wanneer Aris stopt met het eten van de appel omdat de verkoper zegt dat het fruit goed voor je geheugen is en je gaat beseffen dat hij misschien zijn geheugenverlies wel koestert.

“Hij wil op dat moment zijn verleden niet bewaren, hij wil vergeten.”

Apples van Christos Nikou: Niet met Google Maps als gids door de stad.

De mensen met geheugenverlies zijn ook vergeten mensen. Vergeten door anderen en door de samenleving.

“We zijn allemaal alleen op de wereld, ook al worden we dagelijks omringd door mensen. Daarom benadrukte ik zo de schadelijkheid van ons excessief gebruik van technologie. Dat maakt ons eenzamer, meer en meer vervreemd van elkaar en de realiteit.”

De illusie van verbondenheid die sociale media creëren maakt het op lange termijn enkel pijnlijker.

“We denken te communiceren met andere mensen maar we vergeten wie die anderen zijn. Want i.p.v. hen te ontmoeten, te ontdekken wie ze zijn, projecteren we een beeld op hen, een identiteit die niet de hunne is.”

De impact van sociale media

Het op het ontwikkelen van een nieuwe identiteit gerichte programma in Apples is daar een commentaar op.

“Dat programma werkt volgens de stramienen en technieken van sociale media. Je post een foto van iets in de hoop dat iemand het oppikt en via een commentaar jouw identiteit bevestigt. Dat is exact wat het proces met acties en polaroidfoto’s dat Aris doorloopt. Hij imiteert dingen, neemt polaroidfoto’s en plaatst het in een fotoalbum dat door de dokter beoordeeld wordt.”

Apples van Christos Nikou: De wereld een spiegel voorhouden.

Waarom koos je voor een droogkomische benadering? Is dat iets dat je oppikte van Yorghos Lanthimos?

“Uiteraard. Maar het is ook een kwestie van persoonlijke smaak. Ik hou ervan wanneer films komedie en drama in evenwicht houden. Hoe lichaamstaal en situaties daarbij kunnen helpen leerde ik van verschillende regisseurs en door alles te mixen probeer ik een eigen stijl te ontwikkelen.”

De scène met de kleine fiets en die waar een auto tegen een boom crasht doen denken aan slapstick.

“Ik hou van het absurde van slapstick maar ik wil in Apples ook werken met contrasten. Aris wordt gevraagd dingen te doen maar hij doet dat op een andere manier. Zoals een veel te kleine fiets nemen om te leren fietsen. Daar zit symboliek in: hij behoort tot de rest van de wereld maar is toch een beetje anders, een beetje afwijkend.

Die kleine fiets past niet in het geheel dat voor hem gecreëerd wordt. We proberen heel de tijd via dergelijke kleine dingen aan te geven dat hij niet thuishoort in de constructie die voor hem wordt opgezet. De belangrijkste les die ik wil meegeven is dat we moeten leven met het verleden en moeten leren van dat verleden. Zelfs een verlies is iets dat je sterker kan maken.”

Apples van Christos Nikou: Vervreemding, verlies en verwerking.

Leven zonder verleden

Het programma is erop gericht om het verleden te laten gaan om herboren te worden.

“Dat zegt de dokter: laat het verleden, kies voor een nieuw leven. Maar dat is waanzin. Elke dag die we beleven is de dag daarop het verleden en blijft ergens in onze geest leven.”

We koesteren de illusie heel uniek te zijn maar we zijn een constructie van clichés.

“Voor een stuk. We zijn protagonisten in ons eigen leven maar extra’s in de wereld en het bestaan. We zijn deeltjes van de wereld. Maar onze identiteit en persoonlijkheid zijn uniek. Dat is iets dat we moeten bewaken en bewaren om geen robot te worden.”

Wat is het unieke dat we moeten vasthouden?

“Ik denk dat het unieke alles is: onze geest en ons hart. We moeten ons hart verbinden met onze geest en wat van waarde is koesteren.”

Het verhaal speelt tijdens een pandemie. Kreeg het een extra betekenis door COVID-19?

“Het scenario was geschreven voor de pandemie maar toen we beseften dat de toeschouwers Apples zouden zien met de ervaring van corona vroegen we ons af wat de reactie zou zijn. Zouden mensen er niet van willen weten omdat het te herkenbaar is of zou dat net zorgen voor een connectie?

Dat laatste blijkt uit eerste festivalvertoningen. De pandemie van geheugenverlies is, zoals bij Children of Men waar Alfonso Cuarón het onvermogen van nieuwe geboortes als een plaag gebruikt, een manier om iets over de samenleving van vandaag te zeggen.”

Children of Men van Alfonso Cuaron: Dystopische allegorie.

Draaide je voor de pandemie?

“Ja. We bekeken net voor de lockdown de afgewerkte film met de technische medewerkers voor het eerst in een bioscoopzaal. Ik herinner me dat we uit de zaal kwamen, onze telefoons activeerden en het nieuws zagen dat de lockdown gestart was. We waren sprakeloos.”

Horror en slapstick

Waarom koos je voor ‘The Texas Chainsaw Massacre’ als film die speelt in de bioscoop die Aris bezoekt?

“In een eerste draft van het scenario zat deze scène veel vroeger in het verhaal en ging het om Dumbo. De poster van die Disney-animatiefilm heeft als tagline ‘the movie you’ll never forget’ en dat was natuurlijk een perfecte link met het gegeven van geheugenverlies. Maar dan veranderde de scène van plaats en zochten we het meest angstaanjagende beeld ooit. Zo kwamen we uit bij de film van Tobe Hooper.”

Een seventiesfilm die op groteske, realistische wijze iets zei over de samenleving en de verdrongen gruwel.

“Ook dat speelde mee in de keuze.”

Apples van Christos Nikou: Tussen drama en komedie.

Welke acteerinstructies gaf je mee aan hoofdacteur Aris Servatalis?

“Ik werkte al samen met hem in het theater en wist dat Aris Servatalis ook een danser is. Iemand met een perfecte lichaamsbeheersing dus. Dat gebruiken we in Apples. Hij zegt meer met zijn lichaam en zijn bewegingen dan met woorden. Als inspiratie bekeken we samen de films van Jacques Tati.”

Toen Yorghos Lanthimos naar Film Fest Gent kwam zei hij ons dat de Greek Weird Wave meer divers was dan velen denken.

“Ik denk dat die golf niet bestaat. Lanthimos was de reden dat men begon te spreken over een Weird Wave. Enkele filmmakers trachten vruchteloos zijn stijl te kopiëren maar verder zijn er gewoon enkele jonge filmmakers met een eigen visie en eigen dromen actief.

Wanneer een film er ietwat ‘anders’ uitziet is het makkelijk om er dit etiket op te kleven maar van een beweging of een stroming is er absoluut geen sprake. Zelf probeer ik mijn eigen weg te volgen. Als Griekse filmmaker krijg je ook vaak de vraag wat je denkt van Theodoros Angelopoulos (The Travelling Players, Landscape in the mist) en zijn eerste films waren erg sterk en inspirerend voor mij. Maar op een bepaald moment kreeg ik het gevoel dat hij in herhaling viel en vond ik de films vervelend.”

Welke weg wil je als filmmaker inslaan?

“Mijn volgende film zal dicht bij Apples staan omdat ik het sciencefictiongenre graag verder wil onderzoeken. Maar daarna wil ik verschillende thema’s en genres aanpakken.

Fingernails gaat over liefde en bevat mysterieuze experimenten. Apples is een conceptuele film maar tevens emotionele cinema en die lijn wil ik verder trekken. In het scenario dat ik opnieuw met Stavros Raptis schreef draait alles rond de zoektocht naar liefde en het feit dat liefde een prioriteit in ons leven zou moeten zijn. Toch?”

Gent, 18 oktober 2021

APPLES (Mila) van Christos Nikou. Griekenland 2021, 91’. Met Aris Servatalis, Sofia Georgovasilli, Anna Kalaitzitou, Argyris Bakirtzis. Scenario Christos Nikou & Stavros Raptis. Muziek Alexander Voulgaris. Fotografie Bartosz Swiniarski. Montage Giorgos Zafeiris. Distributie De Filmfreak. Release 13 april 2022.