Vlaams minister van onderwijs, Pascal Smet, maakt zich zorgen. Een toenemend aantal moslimmeisjes krijgt huisonderwijs. Dit zou het risico verhogen dat streng religieuze gemeenschappen erin slagen hun kinderen groot te brengen zonder enige kennis van de evolutieleer of seksuele opvoeding.

Los van het gegeven dat angst zelden een goede basis is voor wetgeving, lijkt het decreet XXIII niet meer dan een fait divers in de ‘Terug naar school’-periode. Maar dat is het niet. Het luik huisonderwijs in het decreet zorgt voor een sterke vernauwing van de ruimte om onderwijs aan te bieden en te volgen buiten het gevestigde circuit.

Dat heeft twee verregaande gevolgen: enerzijds blijft er nauwelijks nog een uitweg over voor het toenemende aantal kinderen en jongeren dat binnen het reguliere systeem uit de boot valt. Anderzijds komen dynamische vormen van vernieuwing binnen het private onderwijs onder druk te staan.

Uitvallers en afhakers

Steeds meer kinderen en jongeren kiezen voor huisonderwijs. Vaak vinden ze hun plek niet in de gesubsidieerde scholen, waar ze kampen met toenemende prestatiedruk, pesterijen, een latent watervalsysteem, het kwistig uitdelen van labels en de bijhorende medicalisering.

Het aantal jongeren dat probeert via de Examencommissie een diploma te behalen groeit jaarlijks. Om aan die toeloop te beantwoorden werd de werking van de commissie grondig herzien.

Meer en meer gezinnen zoeken koortsachtig passend onderwijs voor hun kinderen, ook buiten het erkende circuit. Zo komen ze terecht bij huisonderwijs of bij particuliere scholen. Deze laatsten zijn vaak kleine, idealistische initiatieven waar het – dankzij de kleinschaligheid en de bewegingsvrijheid – écht mogelijk is om op een andere manier onderwijs te volgen.

Dat soort initiatieven zorgt ervoor dat spijbelaars, zittenblijvers of afhakers niet eindeloos hoeven wachten op een koerswijziging van de logge onderwijstank betreffende noodzakelijke hervormingen. In deze proeftuinen staat onderwijsvernieuwing voor individuele ontplooiing binnen een snel veranderende samenleving centraal, eerder dan het klaarstomen van jonge mensen voor de arbeidsmarkt.

Keurslijf voor het huisonderwijs

Het nieuwe decreet definieert ‘huisonderwijs’ zo dat ook alle vormen van particulier onderwijs voortaan onder die noemer vallen. Bovendien verstrengt het de criteria waaraan dit onderwijs moet voldoen en zijn de instapmogelijkheden beperkt. Wie na 3 september de overstap naar huisonderwijs wil maken heeft pech en moet een jaar wachten. Niettemin duiken structurele problemen veelal pas op in de loop van het schooljaar.

Verder verplicht het decreet de leerlingen om, naargelang de leeftijd, bepaalde kwalificaties te hebben en dit via de Examencommissie.

Gevraagd naar het waarom van de nieuwe bepalingen, heeft de overheid steevast één antwoord klaar: de kwaliteit van het onderwijs bewaken en het recht van kinderen op goed onderwijs garanderen. Weinig tegen in te brengen, zo op het eerste zicht. Het lijkt er echter op dat de noemer ‘kwaliteit van het onderwijs’ wordt gebruikt om meer en meer controle en grip te krijgen op jongeren die niet in de mal van het onderwijssysteem passen.

Zou het, in het licht van vernieuwing, diversiteit en een groeiende uitvalproblematiek, geen gezondere reflex zijn om net de mogelijkheden te stimuleren om buiten het gesubsidieerde systeem te leren en zich te ontwikkelen?

Eenheidspedagogiek

In huisonderwijsgezinnen en particuliere scholen vind je opmerkelijk veel volwassenen die meer dan gemiddeld en op heel bewuste wijze begaan zijn met de ontwikkeling van kinderen. Mensen die het engagement dat ze ondertekenen bij de aanmelding voor huisonderwijs, met name ‘de ontplooiing van de volledige persoonlijkheid en de talenten van het kind’ heel ernstig nemen. Sommige particuliere scholen zijn democratisch georganiseerd op zo gestructureerd dat kinderen in de praktijk burgerzin en democratisch bewustzijn ontwikkelen en leren toepassen,  in plaats van een lesje te leren over democratie.

Het huisonderwijs en het privaat onderwijs biedt ook de mogelijkheid om te ontsnappen aan de ‘meten is weten’-obsessie. Want ‘niet alles wat van tel is, kan worden geteld, en niet alles wat kan worden geteld, is van tel’.

Door Onderwijsdecreet XXIII zullen huisonderwijsgezinnen en particuliere scholen nog nauwelijks anders kunnen dan hun onderwijs volledig afstemmen op de eindtermen en leerplannen zoals die in het reguliere onderwijs worden gehanteerd. In feite komt het erop neer dat er een eenheidspedagogiek wordt opgelegd, een standaardtraject dat elk kind in Vlaanderen tussen 6 en 18 onder dwang moet afleggen. Het geheel van eindtermen, onderwijsdoelen en leerplannen wordt verheven tot de enige zaligmakende visie op leren.

Toch vallen er talloze en diverse leertrajecten te bedenken die voor de lerende waardevoller kunnen zijn omdat ze vanuit persoonlijke motivatie worden afgelegd of omdat ze beter zijn afgestemd op de specifieke eigenschappen en noden van de leerling.

Leren en leren is twee

Een eenvoudige blik op de geschiedenis leert dat ons onderwijssysteem zoals we het nu kennen relatief recent is en vooral een produkt van een industriële revolutie die intussen ver achter ons ligt.

Wie over de grenzen van klein Vlaanderen kijkt kan zien dat er wereldwijd erg diverse manieren zijn waarop kinderen en jongeren zich ontwikkelen tot volwaardige en functionerende volwassenen.

Vanwaar dan die kramp? Heeft een kind geen getuigschrift basisonderwijs op 13? Hup, terug naar een reguliere school. Niet nauw genoeg aangeleund bij het leerplan en in plaats daarvan eigen interesses gevolgd? Verplicht inschrijven in een erkende en gesubsidieerde school. Wat het kind wel heeft geleerd en hoe het zich heeft ontwikkeld doet blijkbaar niet terzake.

Ruimte voor onderwijsvernieuwing in de praktijk

Terwijl met name particuliere scholen potentieel plekken zijn waar innovatieve ideeën tenvolle kunnen worden beproefd, omdat er geen rekening hoeft te worden gehouden met de duizendenéén  regeltjes die in het gewone onderwijs vernieuwing vaak tegenhouden of doen verwateren. De overheid zou ze kunnen beschouwen als experimentele en creatieve plekken die ze gedoogt en de kans geeft om te groeien en zich te bewijzen. Er zou kunnen worden geïnvesteerd in wetenschappelijk onderzoek om na te gaan tot welke resultaten de gekozen aanpak en methodes in privé-scholen leiden en of ze inspirerend kunnen werken voor het reguliere onderwijs.

Het gaat er niet om dat oprichters van particuliere scholen of ouders binnen het huisonderwijs zich per se willen vrijwaren van elk toezicht op of onderzoek naar hun manier van werken. Wel integendeel. Het gaat erom dat ze de ruimte en de vrijheid willen krijgen om hun visie in de praktijk te brengen zonder deze voortdurend te moeten compromitteren omdat hun leerlingen gedwongen worden het strakke door de overheid gebaande paadje te volgen.

Vrijheid van onderwijs?

De VLOR (Vlaamse Onderwijsraad) bracht over het voorontwerp van het decreet een advies uit waarin ze waarschuwde dat sommige bepalingen van het decreet tot een vorm van schoolplicht – in plaats van de huidige leerplicht – kunnen leiden. Bovendien merkte de VLOR op dat de grondwettelijke onderwijsvrijheid – de vrijheid die de Grondwet iedere Belg biedt om onderwijs in te richten – in het gedrang komt. De overheid had daar echter geen oren naar en veegde in de Memorie van Toelichting bij het decreet de bezwaren van de VLOR op een hoopje.

Maalt er iemand om échte onderwijsvrijheid in Vlaanderen? Onderwijsdecreet XXIII is namelijk goed op weg om vrijwel ongemerkt een essentiële vrijheid en een fundamenteel recht van haar burgers af te nemen: de vrijheid om écht innovatief te werk te gaan binnen het onderwijs en het recht van ouders om echt te kiezen hoe ze hun kinderen willen opvoeden en welk onderwijs ze voor hun kinderen willen, een recht dat nochtans in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens is opgenomen. Misschien toch wel enige reden tot bezorgdheid?