Nogal wiedes, zal je zeggen, om geld te verdienen. Maar werken is zoveel méér dat je je kunt afvragen of we er wel zonder kunnen. Nu we door de coronacrisis massaal thuis zijn en thuis werken, is het een goed moment om ons af te vragen wat de zin van werken is. Om te bepalen wat onze ideeën over werk waard zijn, kunnen we nagaan hoe ze er in andere tijden en plaatsen over denken.

Werken is voor de dommen

Laten we eens teruggaan naar de klassieke oudheid. Plato schreef over van alles: liefde, dood, waarheid, natuur, staat, wetten, democratie. Maar we vinden geen letter over werk. Blijkbaar geen onderwerp om je druk over te maken. De oude Grieken die hij beschrijft namen deel aan eet- en drinkgelagen en discussieerden met Socrates. Geen van allen was aan het werk. En dat hoefde ook niet, want het werk werd voor hen gedaan door slaven. Die werden door de Grieken geïmporteerd uit de veroverde gebieden en verhandeld. Het was een slaveneconomie en slavenwerk was geen overdenking waard. Plato zou stomverbaasd zijn over wat wij over werk denken als hij de rest van deze tekst las.

Ook later hield de bovenlaag zich bij voorkeur niet met werk bezig. Middeleeuwse ridders waren op jacht en legden zich toe op toernooien om in de gunst van jonkvrouwen te komen. De econoom Thorstein Veblen beschrijft in The theory of the leisure class (1899) zelfs hoe de bovenlaag overal en altijd bezig is met de tijd aangenaam door te komen door opzichtige consumptie en zich te amuseren met nutteloze activiteiten, zoals de jacht, mode, sport, tuinieren, wetenschap, cultuur, reizen e.d. Juist omdat de rijken en bevoorrechten zich ermee bezig hielden, hebben die activiteiten tot op de dag van vandaag veel prestige.

We werken omdat we moeten

Met de geleidelijke afschaffing van de slavernij en de voorrechten van de bovenlaag moest iedereen wel aan het werk en ontstond langzamerhand het arbeidsethos. Vaak werd dit door de religie versterkt. In de Lage Landen was dit het calvinisme in de 16^de en 17^de eeuw. In de kern gaat het om de verspreiding van ideeën als ‘in het zweet uws aanschijns zult gij uw brood verdienen’ en ‘wie niet werkt zal niet eten’. Een mens moet zijn hemel verdienen met hard werken op aarde. Ora et labora. En het is deze ideologie die we ons eigen hebben gemaakt en ons tot de dag van vandaag bepaalt.

Na het calvinisme heeft het kapitalisme in de 19^de eeuw ons denken over werk beïnvloed. De industrie had gedreven en gedisciplineerde arbeidskrachten nodig die bereid waren lange werkdagen te maken. Wie in de industrie werkte, moest zich hieraan aanpassen. Uitbuiting en onmenselijke werkomstandigheden waren de gewoonste zaak van de wereld en niet voor niets kwam juist in deze tijd de vakbeweging op.

Arbeid is een plicht geworden tegenover de samenleving. Wie niet meedoet, hoort er niet bij. Vandaar dat het beeld van de werkloze in zijn hangmat altijd op bijval kan rekenen en door politici steevast de hardwerkende Vlaming geprezen wordt. Maar dit is nog lang niet genoeg: de hangmat is veel te comfortabel, uitkeringsgerechtigden kunnen best met minder toe. En de werkenden? Zij moeten meer en langer werken. Anders kunnen we de pensioenen niet betalen en de internationale concurrentie niet aan. Je vraagt je af waar de grens ergens zou moeten liggen. Moeten de uitkeringen zo laag worden dat je gegarandeerd in de misère zit? Gaan we zo hard en lang werken ten koste van gezondheid en welzijn?

We werken om geld te verdienen

We kunnen niet alles zelf voortbrengen: we hebben anderen nodig om in onze behoeften te voorzien. De lijst is eindeloos: eten, drinken, elektriciteit, verwarming, gezondheidszorg. Om maar te zwijgen van alle producten die ons leven veraangenamen: auto, wasmachine, televisie, smartphone, enz. We hebben geld nodig omdat we anderen nodig hebben.

Er zijn wel pogingen gedaan door kleine groepen mensen om zich aan het systeem te onttrekken. Ze gaan op een afgelegen plek wonen en proberen zichzelf te redden. Om hun afhankelijkheid te verkleinen, leven ze zo sober mogelijk en doen ze zoveel mogelijk afstand van comfort en spullen. Maar weinigen slagen hierin, het vraagt immers veel moed en volharding om tegen de maatschappelijke conventies in een primitief leven vol te houden. Zeker als je de materiële voordelen en gemakken van het Westerse leven gewend bent.

De econoom John Maynard Keynes voorspelde in het artikel Economic possibilities for our grandchildren (1930) dat de technologische vooruitgang tegen 2030 een werkweek van 15 uur mogelijk zou maken en dat de levensstandaard in het Westen vier tot acht maal zo groot zou zijn. De mens zou grotendeels bevrijd zijn van de nood tot werken en eindelijk toekomen aan ontspanning, kunst en cultuur. Als aan de materiële behoeften is voldaan, kunnen mensen hun emotionele en spirituele behoeften bevredigen. Toch waarschuwde Keynes ook voor een toekomst vol vrije tijd en overvloed. Keynes zag echter over het hoofd dat onze behoeften onbeperkt en onverzadigbaar zijn. We hebben de stijging van de productiviteit totaal omgezet in welvaart en consumptie.

De Westerse levensstijl veronderstelt een goed inkomen, want hoe meer we willen consumeren, hoe meer geld we nodig hebben. Voor de filosoof Arthur Schopenhauer is geld de menselijke behoefte in abstracto. Je kunt immers iedere denkbare behoefte met geld bevredigen. Vandaar ook dat we er zo belust op zijn en er nooit genoeg van hebben. Hij raadt ons aan om regelmatig in etalages van winkels te kijken en je nu eens niet de vraag te stellen: ‘wat als ik dit moois allemaal zou kopen?’, maar de vraag om te draaien: ‘wat als ik dit allemaal niet zou hebben?’ Schopenhauer denkt dat we niet veel zullen missen.

Ik werk dus ik ben

Als iemand je vraagt wie je bent, is de kans groot dat je eerst je naam zegt en dan je beroep. Mensen identificeren zich sterk met hun werk: je bent wat je doet. Een job geeft status en wie werkloos wordt, verliest zijn identiteit en prestige. Dit geldt des te meer naarmate je job veeleisender is en je er alles voor overhebt. Werklozen voelen zich afgewezen en afgeschreven. Werkloos worden heeft zelfs een grotere impact dan scheiden! Volgens filosoof Alain de Botton hebben mensen statusangst: ze vrezen verlies van hun positie te midden van anderen, wat hun zelfbeeld aantast.

Aan de andere kant, de band tussen ik en werk is niet altijd zo hecht. Sommigen hebben in hun leven van alles en nog wat gedaan, waar al dan niet evenveel lijn in zit. Is dit nu een uitdrukking van hun identiteit? Bovendien zijn veel jobs nu ook niet zo boeiend dat je je sterk kan identificeren met wat je doet. Soms heb je geen keus en moet je de job aannemen die zich aandient omdat je het geld nodig hebt of omdat je iets wilt doen (‘als ik thuisblijf, loop ik tegen de muren op’).

Werken leidt tot zelfontplooiing, je kunt je vaardigheden ontwikkelen. Je voelt je nuttig want je levert een bijdrage aan de samenleving. Maar het is de vraag of we daar alleen werk voor nodig hebben en of werk ons niet tevens beperkt in onze zelfontplooiing. Vaak vraagt werken zoveel tijd en energie dat we aan iets anders niet toekomen en we hobby’s en vrienden verwaarlozen. We worden door werken eendimensionale mensen, zoals de socioloog Herbert Marcuse schreef.

Maar liefst 37% van de werknemers vindt dat hij of zij een zinloze baan heeft. Volgens de antropoloog David Graeber zijn zulke bullshitjobs vooral in de dienstensector te vinden: bureaucraten, middenmanagers, coaches, lobbyisten, telemarketeers, kwaliteitsbewakers, noem maar op. Graeber meent zelfs dat in onze maatschappij een algemene regel bestaat: hoe nuttiger je werk voor anderen is, hoe minder je ervoor wordt betaald. Banen die niets concreets om het lijf hebben, maken werknemers ongelukkig.

Werk is gezonder dan werkloosheid

Werken maakt ziek en leidt tot stress, velen zijn depressief, overspannen en een burn-out nabij. Maar niet werken maakt nog zieker, zoals blijkt uit onderzoek van sociologe Marie Jahoda die de psychologische impact van massawerkloosheid bestudeerde. Op alle aspecten van welzijn (angst, irritatie, tevredenheid, geluk) scoren werklozen slechter dan werkenden. Ook hun gezondheid is er slechter aan toe. Hoe komt dit?

Sommige functies van werk worden pas duidelijk als het werk wegvalt. Een baan structureert ons leven, het geeft orde en regelmaat. Een baan biedt afwisseling, terwijl voor werklozen eentonigheid dreigt. We ontmoeten mensen op ons werk en de weg erheen, terwijl werklozen vaker eenzaam en geïsoleerd zijn.

Nu we middenin de coronacrisis zitten en we massaal moeten thuiswerken, begrijpen we dit maar al te goed. Contacten met collega’s zijn virtueel geworden. Vergaderen kan alleen via google meet of skype waarbij we elkaar als in een lachspiegel zien op een wazig schermpje. Planning en organisatie van het werk verlopen door het ontbreken van directe contacten veel omslachtiger en moeizamer. Velen krijgen daardoor het gevoel harder te moeten werken om minder tot stand te brengen.

Veel meer dan anders moeten we ons plan trekken. Van een scheiding tussen werk en privé is geen sprake meer en daardoor is ook de structuur van het werk vervaagd. We weten niet goed meer wat we wanneer moeten doen. Aangezien deze situatie al lang duurt en nog niet direct zal veranderen, zien we de effecten van telewerk in close-up: we vereenzamen in ons werk.

Kunnen we zonder werk?

Bijna alle studies verwachten dat door de digitalisering vele jobs in de komende tien jaar verloren zullen gaan in de Westerse landen. Er zal voor velen geen werk meer zijn en vakbonden pleiten al voor kortere werkweken. Er zijn ook aanhangers van een basisinkomen, waarbij iedereen onvoorwaardelijk een vast inkomen krijgt.

Volgens de filosoof Philippe Van Parijs emancipeert het basisinkomen de werknemer: het dwingt mensen niet om te werken, maar stelt hen ertoe in staat. Anders dan nu kun je flexibel kiezen of je werkt, een opleiding volgt, een andere baan zoekt, vrijwilligerswerk doet of een rustpauze neemt. Mensen kunnen kieskeuriger zijn in de keuze van hun baan en slecht betaald, oninteressant of ongezond werk weigeren.

Maar zou een samenleving zoals Keynes voor ogen stond, met meer vrije tijd en minder werk ideaal zijn? Het is maar de vraag, want de aard van het beestje is er niet naar en onze culturele waarden evenmin, zolang we in economische groei geloven. We zouden onze ideeën over werk radicaal moeten veranderen. Zolang we ons bestaansrecht aan werk ontlenen, voelen we ons schuldig als we niet productief zijn.

Waar hebben stervenden spijt van als ze terugblikken op hun leven? Bronnie Ware, een Australische palliatieve verpleegster, kwam tot deze conclusie: ze hebben vooral spijt dat ze niet hun eigen leven hebben geleid en te veel tijd aan werk hebben besteed. Niemand had er spijt van niet harder te hebben gewerkt.