Pax Christi Vlaanderen stelt het machts­even­wichts­denken ter dis­cus­sie en pleit voor col­lec­tieve veilig­heid. Het hekelt het voort­be­staan van de NAVO na de val van de Sovjet-Unie en het War­schau­pact. Het stelt een op­waar­de­ring voor van de OVSE tot regio­nale col­lec­tieve veilig­heids­orga­ni­satie en een be­perkt Euro­pees leger. In­tel­li­gent wer­ken aan con­flict­pre­ventie en paci­fi­ce­ren van con­flic­ten is brood­nodig.

Aan de vooravond van de Internationale Dag van de Vrede¹ op 21 sep­tem­ber 2022 lan­ceer­de Pax Christi Vlaan­de­ren haar Manifest voor Vrede, een plei­dooi voor col­lec­tieve veilig­heid en duur­zame vrede. Het Mani­fest stelt het machts­even­wichts­denken ter dis­cus­sie, een veilig­heids­con­cept dat zou uit­gaan van een mens­beeld dat stoelt op angst. Dat is voor Pax Christi een op­vat­ting die we moeten in­ruilen voor een wereld­beeld ge­de­fi­ni­eerd als een gemeen­schap van mensen, groepen, or­ga­ni­sa­ties en staten die een con­text creëren waar­in ac­tieve geweld­loos­heid, ac­tief luis­teren, dia­loog en streven naar ver­zoe­ning mo­ge­lijk is, zo­wel op het ni­veau van in­di­vi­duen en gemeen­schappen als staten. Dat zou leiden tot con­flict­pre­ventie, con­flict­trans­for­ma­tie, her­stel en uit­ein­de­lijk tot ver­bon­den­heid.

Kernwapenwedloop

In een wereld waarin burgers in veilige, wel­va­rende staten wak­ker liggen van de op­war­ming van de aarde en de kern­wa­pen­wed­loop, pleit Pax Christi voor alles­om­vat­ten­de, glo­bale en coö­pe­ra­tieve veilig­heid. Het Mani­fest reikt daar­toe con­crete hand­vat­ten aan. Het wijst o.a. op het Nu­cle­air Non-Pro­li­fe­ratie Ver­drag (NPV) van 1968, waarin kern­wapen­staten be­loof­den zich te ont­wa­pe­nen en de rest van de wereld be­loof­de nooit kern­wapens te ver­wer­ven. Het VN-Ver­bods­ver­drag op Kern­wa­pens uit 2021 ging nog een stap verder: het ver­biedt kern­wapens. Het Mani­fest wijst op de be­den­ke­lijke hou­ding van Bel­gië², dat als for­mele niet-kern­wa­pen­staat Ame­ri­kaanse tac­ti­sche kern­wa­pens huis­vest en het Ver­bods­ver­drag weigert te on­der­te­ke­nen, on­danks een breed draag­vlak daar­toe onder de be­vol­king.

Het VN-Ver­bods­ver­drag op Kern­wa­pens uit 2021 ging nog een stap verder: het ver­biedt kern­wapens. Het Mani­fest wijst op de be­den­ke­lijke hou­ding van Bel­gië, dat als for­mele niet-kern­wa­pen­staat Ame­ri­kaanse tac­ti­sche kern­wa­pens huis­vest en het Ver­bods­ver­drag weigert te on­der­te­ke­nen.

Voortbordurend op de kritiek op het klassieke vei­lig­heids­denken stelt het Mani­fest het voort­be­staan van de NAVO na de val van de Sovjet-Unie en het War­schau­pact aan de orde. Daarbij spreekt het over de NAVO als col­lec­tieve defensie­orga­ni­sa­tie, maar maakt on­vol­doende dui­de­lijk dat NAVO-in­ter­ven­ties zoals die in Joego­sla­vië, Kosovo, Irak, Af­gha­nis­tan en Libië over­wegend offen­sief waren, en de NAVO ten­deert naar een in­stru­ment dat puur Ame­ri­kaanse be­langen moet dienen³. Ver­wij­zend naar het succes van het Con­cert van Europa⁴ legt Pax Christi als al­ter­na­tief voor af­zon­der­lijke mili­taire alli­an­ties een col­lec­tieve vei­lig­heids­archi­tec­tuur op tafel, een con­cept waar­in staten el­kaars recht op vei­lig­heid er­ken­nen en samen­wer­ken bin­nen een regel­ge­vend kader dat oorlog moet voor­komen.

Aanhangers in de VS

Het idee van een collectieve veiligheidsarchitectuur heeft zelfs in de VS aan­hang­ers. In Foreign Affairs stellen Richard Haass (voor­zitter Coun­cil on Fo­reign Re­la­tions) en Charles Kup­chan (UGeorge­town pro­fes­sor inter­natio­nale poli­tiek) dat het einde van de over­heer­sing van het Westen in zicht is en zich een nieuwe multi­po­laire en ideo­lo­gisch diverse wereld aan­dient⁵. Om te voor­komen dat zo’n fun­da­men­tele tran­sitie leidt tot oor­log, stel­len de au­teurs, net als Pax Christi, een mon­di­aal con­cert van groot­mach­ten voor, naar het voor­beeld van het Con­cert van Eu­ro­pa. Een stuur­groep be­staan­de uit China, de EU, India, Japan, Rus­land en de VS zou de geo­po­li­tieke en ideo­lo­gische con­cur­rentie in be­dwang kun­nen hou­den, aldus de au­teurs, die weinig fidu­cie heb­ben in de G7, G20 en de VN-Vei­lig­heids­raad.

Zo’n “OVSE 2.0” zou de rol van de NAVO moeten over­nemen, om een plat­form te bieden voor per­ma­nent diplo­ma­tiek over­leg tussen de groot­machten.

Het Manifest bespreekt opties voor een organisatie die gesta­lte moet geven aan col­lec­tieve vei­lig­heid. Een ge­ac­tu­a­li­seerde VN-Vei­lig­heids­raad met aan­ge­past veto­recht, en een door­tas­ten­der Al­ge­mene Ver­ga­de­ring van de VN waarin alle staten één stem hebben, pas­seren de revue. Maar de in­te­res­sant­ste optie lijkt de op­waar­de­ring van de OVSE⁶ tot regio­nale col­lec­tieve veilig­heids­orga­ni­satie. Zo’n “OVSE 2.0” zou de rol van de NAVO moeten over­nemen, om een plat­form te bieden voor per­ma­nent diplo­ma­tiek over­leg tussen de groot­machten. Het Mani­fest zegt er wel niet bij dat zo’n optie een her­schre­ven Ver­drag van Lis­sa­bon vergt, een schier mis­sion im­pos­sible. Het Ver­drag kop­pelt im­mers het Euro­pese bui­ten­lands beleid aan dat van de NAVO, en daar­mee de facto aan dat van de VS.

Dilemma

Daarmee ligt tevens het dilemma bloot dat ver­scholen ligt in het vei­lig­heids­con­cept van Pax Christi: hoe krijgt men niet enkel de VS aan boord, waar de ha­vi­ken, die coûte que coûte wil­len vast­houden aan de uni­po­laire wereld onder Ame­ri­kaanse leiding, maar ook het Verenigd Koninkrijk, waar zowel de con­ser­va­tieven als Labour een uiterst vijan­dige hou­ding aan­nemen tegen­over elke mogend­heid die de status quo in de wereld in vraag stelt. Om maar te zwijgen over de extreem trans-Atlantisch denkende en o zo volgzame Duitsers, Fransen, Span­jaarden, Polen, Canadezen, Nederlanders, en, ja, ook Belgen. En er zal nog veel water door de Jor­daan moeten stromen alvorens landen als Is­raël en daar­mee de VS bereid zijn hun onder­danen te laten voor­ge­leiden aan een Inter­natio­naal Straf­hof met meer slag­kracht.

Oor­log, gel­dings­drang en do­mi­nan­tie zijn uni­ver­sele feno­me­nen, en ook in inter­na­tio­nale or­ga­ni­sa­ties die dienen om ge­schil­len te be­slech­ten, geldt het recht van de sterk­ste. Maar we moeten ons niet door pes­si­mis­me laten leiden.

Pax Christi pleit voor een communautaire defensie en een be­perkt Euro­pees leger dat moet focus­sen op be­scher­ming van het grond­gebied en hulp aan de natie, niet op mili­taire inter­ven­ties. Het Euro­pese leger moet worden in­ge­bed in “een goed wer­ken­de regio­nale en glo­bale col­lec­tieve vei­lig­heids­or­ga­ni­sa­tie”, de VN en even­tu­eel bin­nen een regio­nale (Euro­pese, Eura­zi­a­tische of Euro-At­lan­tische) col­lec­tieve veilig­heids­or­ga­ni­sa­tie zo­als een op­ge­waar­deerde OVSE of een fun­da­men­teel her­vormde NAVO waar een plaats wordt in­ge­ruimd voor Rus­land. Of Pax Christi een Bel­gische uit­stap uit de NAVO bepleit, zegt het niet met zoveel woor­den. Ook dat is im­mers een heet hang­ijzer: het gloed­nieuwe NAVO-hoofd­kwar­tier be­vindt zich in België, net als SHAPE, het cen­trale com­man­do­cen­trum van de NAVO.

Evaluatie

Een evaluatie van het Manifest is delicaat. Doorheen de ge­schie­de­nis staan de be­trek­king­en tussen landen en volken in het teken van een sur­vi­val of the fit­test. Oor­log, gel­dings­drang en do­mi­nan­tie zijn uni­ver­sele feno­me­nen, en ook in inter­na­tio­nale or­ga­ni­sa­ties die dienen om ge­schil­len te be­slech­ten, geldt het recht van de sterk­ste⁷. Maar we moeten ons niet door pes­si­mis­me laten leiden. Ini­ti­a­tie­ven als het Mani­fest kunnen bij­dra­gen aan het stre­ven naar een recht­vaar­di­ger samen­leving, min­der con­flict en min­der oor­log. We kun­nen ons op­trek­ken aan het Euro­pese pro­ject, dat stap voor stap toch maar geleid heeft tot 70 jaar vrede op ons con­ti­nent. Samen­werken, meer ge­za­men­lijk­heid, loont. In­tel­li­gent wer­ken aan con­flict­pre­ventie, paci­fi­ce­ren van con­flic­ten, dat is niet naïef, maar brood­nodig⁸.

Huisarts bij Geneeskunde voor het Volk wijlen Dirk Van Duppen bracht het goede nieuws dat de evo­lu­tie bij de mens me­cha­nis­men heeft ge­se­lec­teerd die ons diep ge­wor­teld ‘wij tegen zij’-denken kun­nen doen over­stijgen. De mens­heid be­schikt over sterke sociale in­stinc­ten, een aan­ge­boren nei­ging tot em­pa­thie, help­ge­drag en samen­wer­king, als­ook ver­mo­gens tot zelf­con­trole en ra­tio­nele zelf­re­flec­tie. Het is een mens­beeld dat spoort met dat van Pax Christi: mensen, groepen, or­ga­ni­sa­ties en staten wil­len samen­wer­ken. De wereld­samen­leving heeft nood aan goed func­tio­neren­de in­stel­ling­en waar af­spra­ken ge­maakt wor­den over ter­ri­to­ria­li­teit, part­ner­ships worden gesmeed, en waar men leert re­ke­ning houden met el­kaars be­lang­en.

Het Manifest geeft een sterk en moedig sig­naal in die rich­ting. Het al­ter­na­tief is oor­log, iets dat nie­mand wil.

*****

Noten

1 De Internationale Dag van de Vrede werd in 1981 met re­so­lu­tie 36/67 uit­ge­roe­pen door de Ver­enig­de Nat­ies. De dag is ge­wijd is aan het ver­ster­ken van de ide­alen van vrede, zowel binnen als tussen alle naties en volkeren.

2 Amerikaanse kernwapens uit ons land laten weg­halen is geen mis­sion im­pos­sible: Ca­na­da be­sloot in 1984 en Grie­ken­land in 2001 om zich te ont­doen van hun kern­wapens.

3 Herinner u de snedige opmerkingen van presentatrice Phara de Aguirre in het Vlaamse dui­dings­pro­gram­ma ‘De Af­spraak’ aan het adres van VUB-pro­fes­sor Jona­than Hol­slag: (1) “Wordt Eu­ro­pa niet een oefen­ter­rein voor het Ame­ri­kaanse leger” en (2) “Zijn wij dan niet de Ame­ri­kaanse agen­da aan het uit­voeren?”

4 Het negentiende-eeuwse Concert van Europa was struc­tu­reel multi­la­te­raal over­leg tus­sen het Ver­enigd Ko­nink­rijk, Frank­rijk, Rus­land, Prui­sen en Oos­ten­rijk dat een Euro­pees machts­even­wicht regelde.

5 Lookman, Paul, De wereld na Trump en Merkel. Europese ri­va­li­teit, neo­libe­ra­lisme en het machts­even­wicht, Geo­po­li­tiek in con­text, Koer­sel, 2021, p. 318.

6 De afkorting OVSE staat voor de Organisatie voor Veilig­heid en Samen­werking in Eu­ropa. De or­ga­ni­sa­tie telt 57 landen in Eu­ro­pa, Cen­traal-Azië en Noord-Ame­rika als lid en is daar­mee de groot­ste re­gio­nale vei­lig­heids­or­ga­ni­satie ter wereld. De spe­ciale waar­ne­mings­mis­sie van de OVSE naar Oe­kraïne (SMM) ging 21 maart 2014 van start, op ver­zoek van de Oe­kra­ïense regering. In het kader van de SMM hield de OVSE sinds 2014 toe­zicht op de na­le­ving van de wapen­stil­stand in Oost-Oekraïne. In haar jaar­ver­slag van 2012 meldt de or­ga­ni­sa­tie ge­de­tail­leerd het aan­tal ‘be­we­ging­en’ sinds juli 2014 van men­sen, men­sen in uni­form, fa­mi­lies met bagage, vracht­wa­gens, zieken­wagens, lijk­wagens, Rus­sische con­vooi­en rich­ting Oe­kra­ïne via de grens­post in Do­netsk, treinen en vlieg­tuigen, maar plakt daar, af­ge­zien van de Rus­si­sche con­vooi­be­we­ging­en, geen natio­na­li­teit op. Het geeft te den­ken dat het rap­port geen ge­kwan­ti­fi­ceerde op­gave doet van het aan­tal be­stands­schen­dingen, laat staan welke zijde zich daar­aan schul­dig maakte. Het vol­staat met het mel­den van “een toe­ne­mend aan­tal be­stands­schen­dingen en aan­wezig­heid en gebruik van ver­bo­den wapens”. In het con­flict dat onder OVSE-toe­zicht stond zijn meer dan 14.000 mensen om het leven gekomen.

7 Uitspraken van VUB-professor Jonathan Holslag in “De We­reld van So­fie” op VRT radio 1, op 21 sep­tem­ber.

8 Uitspraken van UGent-moraalfilosoof Patrick Loo­buyck in “De We­reld van So­fie” op VRT radio 1, op 21 sep­tem­ber.

Dit artikel verscheen eerder vandaag op Geopolitiek in context.