Paus Benedictus XVI
Op weg naar de Wereldjongerendagen in Madrid, heeft Benedictus XVI al aan boord van zijn vliegtuig de jongeren de oplossing van de huidige financiële crisis aan de hand gedaan: moraal en ethiek moeten in de toekomst weer een grotere rol gaan spelen bij de formulering van het economisch beleid.
‘Moraal en ethiek’, waar hebben we dat al eens eerder gehoord? Te pas en te onpas, zoveel is zeker. Daarom maar eens opgezocht wat daarmee bedoeld kan zijn. Moraal, zo vonden we, geeft de handelingen en gedragingen aan die in een maatschappelijke context als goed en wenselijk worden gezien. Ethiek stelt de criteria vast om te kunnen beoordelen of een handeling goed of niet goed is (Wikipedia). Bij beide gaat het dus om handelingen die correct, wenselijk en goed zijn of als zodanig beoordeeld kunnen worden. Toegepast op het advies van de paus zien we dat hij dus zegt dat correcte, wenselijke en als goed beoordeelde handelingen weer een grotere rol moeten gaan spelen bij het economisch beleid.
Wie zou het daar niet mee eens kunnen zijn? Het heeft de toestemming van iedereen, vriend en vijand. Vooral ook omdat dit advies zo abstract is. Het verplicht tot niets, want onduidelijk blijft over welke handelingen het concreet gaat. Elke economische beleidsmaker kan er alle kanten mee uit.
Onze zoektocht naar de betekenis die Benedictus XVI geeft aan moraal en ethiek voor het economisch beleid, levert tot nog toe dus weinig op. Maar misschien maakt de paus in het vervolg van zijn boodschap duidelijker wat hij bedoelt? Dat blijkt zo te zijn, althans, zo zou men dat kunnen opvatten. Hij preciseert daar: ‘De mens moet in het middelpunt van de economie staan’, en ‘de economie moet niet alleen gemeten worden aan de hand van de maximalisatie van winst, maar het gemeenschappelijk goed’. Dit klinkt al wat concreter, misschien zelfs wel een beetje progressief en links, toch zeker voor een paus die in zijn theologisch verleden de uitgesproken conservatieve waakhond was van de Vaticaanse Congregatie van de Geloofsleer.
Gemiste kans
Toch moet gezegd dat deze nadere precisering te vrijblijvend van karakter is. Want hoe krijg je een economie die niet meer de brute taal van het geld spreekt? Waarom ontwikkelt het kapitalisme zich tot een economisch stelsel (of is het dat waarschijnlijk krachtens zijn wezen altijd al geweest) waarin de mens niet meer in het middelpunt staat en het gemeenschappelijk goed afwezig is? Gewenste doelstellingen aangeven van de economie zonder een zekere analyse van de huidige economische tekortkomingen, en op zijn minst een aanduiding van structurele sociaaleconomische maatregelen die hieruit voortvloeien, is een daad van weinig betekenis. Sterker nog, men wekt dan de suggestie, in dit geval de paus, dat een en ander realiseerbaar is binnen het huidige stelsel, en dan spreekt men zich impliciet uit voor de bestaande economische orde.
De boodschap van de paus aan de ongeveer 600.000 jongeren tijdens de Jongerendagen in Madrid is een gemiste kans. Het is een stellingname waarin een kritische benadering van het onzalige karakter van het kapitalisme/de ‘vrije’ markt, wellicht zelfs een verwijzing naar de noodzaak van een postkapitalistische economie, buiten het perspectief blijft. En een hoopvol uitzicht is toch iets wat men zou mogen verwachten gezien de profetische taak van de kerk, ook en vooral in economische aangelegenheden. Maar misschien heeft de kerk als instituut zichzelf op dit gebied monddood gemaakt door de van oudsher nauwe band tussen haar en het kapitaal. Illustratief In dit licht is bijvoorbeeld dat het Vaticaan niet alleen over een eigen bank beschikt, maar dat zij als groot aandeelhouder van de Italiaanse bank ‘Banco Ambrosiano’, gelden van de Rooms-katholieke kerk en van de maffia heeft belegd in Zuid-Amerika, en niet in het minst ook dat op haar de verdenking rust van witwaspraktijken. En dat alles is des te meer betreurenswaardig, omdat de kerk als instituut een groot moreel gezag vertegenwoordigt dat een sturende invloed zou kunnen hebben in de inrichting van een humane en milieuvriendelijke economie.
