Extinction Rebllion liet de afgelopen maanden regelmatig van zich horen met acties in musea. Zo kleefden activisten zichzelf onder andere vast aan schilderijen van Vincent van Gogh en Sandro Boticelli, en werd de Mona Lisa van Leonardo Da Vinci met cake besmeurd. Daarbij werd over het algemeen zeer voorzichtig omgesprongen met de aanwezige kunstwerken.

Extinction Rebllion in actie bij een werk van Picasso in Londen

“Het klimaat is een museum”

Verschillende museumdirecties reageerden afwijzend op deze acties, al was het maar vanuit een begrijpelijke bezorgdheid over hun kunstcollecties. Anderen, zoals directeur Phillipe Van Cauteren van het SMAK, toonden interesse en wilden in dialoog gaan met de activisten. In het najaar van 2022 zei Van Cauteren op Radio 1: “Wij als museumdirecteurs zijn bezorgd om dingen waarvan we denken dat ze belangrijk zijn en waarvan we willen dat ze bewaard worden. Wij dragen zorg voor die dingen. De klimaatactivisten hopen dat beleidsmakers ook voor het klimaat zullen zorgen. Mochten die twee krachten elkaar ontmoeten, mochten we zeggen ‘het klimaat is een museum’, dan zouden we echt bakens kunnen verzetten.”

Van Cauteren legde in dat interview ook de link met hedendaagse kunstpraktijken: “Als een kunstenaar zou doen wat Extinction Rebellion doet, dan zouden wij dat een performance noemen en dat valideren.”

“Als een kunstenaar zou doen wat Extinction Rebellion doet, dan zouden wij dat een performance noemen”

Het SMAK voegde de daad bij het woord en bood Extinction Rebellion aan om in september drie weken lang een zaal in gebruik te nemen voor verschillende activiteiten. Een week geleden nog hernam Van Cauteren zijn eerdere redenering, opnieuw op Radio 1: “De zaak van de klimaatactivisten en de zaak van de musea zijn dezelfde. Wij zijn beiden bezorgd, de musea over kunst en cultuur, en de activisten over het klimaat. Wij gaan in dialoog, niet om te bepalen wat er wel en niet kan, maar omdat we nieuwsgierig zijn. (…) Zonder klimaat geen musea of geen kunst meer.”

“Van Cauteren moet niet verbaasd doen”

De nieuwsgierigheid van Van Cauteren lijkt intussen bedwongen te zijn, en het is tijd om te bepalen wat er wel en niet kan. Eén van de activiteiten die Extinction Rebellion openlijk aankondigde was een training in geweldloze actie en burgerlijke ongehoorzaamheid. Daar sprak Van Cauteren zich positief over uit op de radio. Intussen is duidelijk dat die training gekoppeld zou worden aan een reële geweldloze actie, de bezetting van een deel van de R40, de stadsring rond Gent. Daarop keerde Van Cauteren zijn kar.

De samenwerking werd na een krantenartikel opgezegd. Van Cauteren spreekt van een vertrouwensbreuk.

Volgens Katrien Van Craeyveld van Extinction Rebellion had Philippe Van Cauteren toegezegd dat hij zich inhoudelijk niet zou bemoeien met wat de actievoerders in de hen toegewezen zaal zouden organiseren. Zij spreekt van een bocht van 180 graden na een gesprek tussen de directeur en schepen Sami Souguir (Open Vld), bevoegd voor stedelijke musea. “Wij hebben de R40 al driemaal eerder geblokkeerd, telkens vertrok onze actie van voor het SMAK. Philippe Van Cauteren moet niet verbaasd doen als we dat nu opnieuw plannen.”

Extinction Rebellion plant nog steeds een actie van burgerlijke ongehoorzaamheid. De organisatie, samen met het Boerenforum, zal op andere locaties in Gent verschillende activiteiten laten doorgaan.

Subversie, zolang het maar niet te dicht bij komt

Het was een moedige beslissing van het SMAK om de klimaatactivisten een tijdelijke plek te geven in één van de museumzalen. Zoals Philippe Van Cauteren aanvankelijk terecht opmerkte delen kunstenaars, museumdirecties en activisten dezelfde zorgen. De openheid van een museum, specifiek één voor actuele kunst, past ook in een lange traditie van politieke kunst, artistiek activisme en de vermenging van actie met kunst.

Joseph Beuys, een kunstenaar met bijzondere aandacht voor natuur en milieu, noemde dat ‘sociale sculptuur’. Met zijn zogenaamde ‘Vrije Universiteit’ nam hij museumruimtes in om samen met jongeren de discussie over de toekomst te voeren.

Een beeldend kunstenaar als Banksy heeft naam en faam gemaakt met de omgekeerde beweging. Hij brengt zijn kunstwerken zonder toestemming en anoniem aan in de publieke ruimte, bijvoorbeeld op de muur die de autonome Palestijnse gebieden afschermt van door Israël bezet gebied. En talloos zijn de theatermakers, muzikanten en beeldende kunstenaars die sociale strijd, bedrijfsbezettingen en betogingen hebben vervoegd met hun talent.

Werk van Banksy in bezet Palestina

Wat is kunst? De twintigste eeuw heeft ons vooral geleerd dat we daar niet veel over kunnen zeggen. Dat kunst te maken heeft met subversie, het omkeren van waarden, het doorbreken van regels en het verstoren van het evidente en alledaagse, dat lijkt wel duidelijk.

Kunst kan en mag mooi en hedonistisch zijn, maar evengoed mag het problematieken aankaarten en zich inzetten om concreet aan een betere wereld te werken. Activisme heeft altijd een beeldend en theatraal aspect, en kan daarom niet los gezien worden van kunst en cultuur. Philippe Van Cauteren weet dat heel goed, en gaf zelf aan dat de activisten in zijn ogen ook performers kunnen genoemd worden.

Kunst kan en mag mooi en hedonistisch zijn, maar evengoed mag het problematieken aankaarten en zich inzetten om concreet aan een betere wereld te werken

Van Cauteren lijkt nu te suggereren dat subversie enkel mag als het beleefd en symbolisch blijft. Zodra er een miniem effect is in de reële wereld van een artistieke of politieke actie, trekt de museumdirecteur zijn staart in. Het zegt helaas veel over de kunst die hij wél in zijn zalen wil tonen. Weinig is meer burgerlijk dan een schijnbaar subversieve actie van al haar effect ontdoen door ze te isoleren in een afgesloten ruimte en ze met de nodige pretentie ‘kunst’ te noemen.

Laten we maar eens griezelen met een beetje bloot, wat abstracte vlekken of een beeldend werk van die dekselse Joseph Beuys. Zolang we in de echte wereld maar gespaard blijven van een minimum aan bijkomende verkeersellende, in de wereldwijd heetste zomer sinds het begin van de waarnemingen.