Lucas Catherine citeert in zijn boek Art Nouveau – Kunst met de K van Kongo onder andere Henry van de Velde die de verdedigers van de Congopolitiek en de kunstenaars van Art Nouveau bondgenoten noemde in de strijd voor nieuwe vormen en gedachten. Het bleek een knuppel in het hoenderhok en de kritiek liet niet op zich wachten.

In De Standaard erkent kunstpaus Geert Sels de “donkere kant” van de stroming maar wringt zich dan in allerlei bochten om die erkenning te relativeren. Een andere ayatollah op het gebied van Art Nouveau presteert het zelfs om te beweren dat Art Nouveau helemaal niets met Congo te maken heeft. Reden genoeg om Lucas Catherine de gelegenheid te geven de critici te wijzen op de dwalingen huns weegs.

(inleiding Johan Depoortere)

…/…

Meer dan 100 evenementen organiseert de stad Brussel over Art Nouveau in 2023, dat officieel het art-nouveaujaar werd gedoopt. Op zaterdag 10 juni was het trouwens wereld-Art Nouveau-dag. Op die dag opende in het Belle-Vue Museum (gebouw door Leopold II, aangekocht met Congogeld in 1902) een tentoonstelling met door de Koning Boudewijnstichting aangekochte “uitzonderlijke objecten met een verhaal.

De werken van juwelier Philippe Wolfers (1858-1929) nemen een groot deel van de expo in (zie foto boven dit artikel). Ze zijn allemaal gemaakt uit ivoor. Ivoor uit Kongo. Dat koloniaal verhaal wordt niet verteld in de catalogus.

Het doet mij denken aan de aflevering van Fawlty Towers – Don’t mention the war waarin John Cleese toch telkens zinspeelt op the war. En ook aan Jos Vandenbreeden, Architectuurarchief Sint-Lucas en Art-Nouveau-specialist, die reageerde zo op mijn boek: “Art Nouveau heeft niets met Congo te maken, ik weiger het te lezen.”

Philippe Wolfers is, samen met Horta, Hankar en Van de Velde één van de grote namen van Art Nouveau en kreeg een hele zaal in het Museum voor Kunst en Geschiedenis aan hem gewijd. Zijn werken stonden in het eresalon van de grote koloniale tentoonstelling van 1897 in Tervuren.

Die expo diende om de kolonisatie van Congo bij het grote publiek te propageren. Van waar kwam dat ivoor? Het werd trouwens, net als tropisch hout uit Congo, voor deze Wereldtentoonstelling gratis geschonken aan de artiesten van de opkomende Art Nouveau.

Milde schenker was Edmond van Eetvelde die in naam van Leopold II over de Onafhankelijke Kongostaat regeerde. Het Belgisch koloniaal leger had er vanaf 1892 een oorlog gevoerd tegen de Swahili en de Zanzibari die de ivoorhandel controleerden. Die oorlog duurde tot 1894.

Vanaf dan vertrok het Congolees ivoor niet langer via Zanzibar naar India, maar via Matadi naar Antwerpen dat de grootste ivoormarkt ter wereld werd. Toen werden in 1893 ook de ivooropslagplaatsen van de Zanzibari handelaars veroverd. Het ging om 20 ton! Dat arriveerde in 1894 in Antwerpen en zo kon Van Eetvelde de artiesten gratis bevoorraden, zonder dat het een frank kostte.

Een recensent van mijn boek vond dan weer dat ik te weinig bronnen vermeldde. Twintig was niet genoeg, maar eigenlijk zit er een deel van waarheid in zijn opmerking. Ik vernoem maar twee auteurs die het specifiek hebben over de link Art Nouveau en Kongo. Ik had er graag meer geciteerd. Alleen zijn die er niet. Voor de voorwerpen geëxposeerd in 1897 legt men wel die link naar Congo. Auteurs genoeg.

Maar de verdere links naar iconische gebouwen als Hotel Van Eetvelde of Hotel Solvay vind je inderdaad maar bij twee auteurs, twee vrouwen uit een land met een grote Afrikaanse bevolking als resultaat van kolonisatie: Debora Silverman, een Amerikaanse die doceert aan de universiteit van California en Ruth Sacks, een Zuid-Afrikaanse die doceert aan de universiteit van Witwatersrand.

Sacks is hier alleen (een beetje) bekend als artieste, niet als specialiste van koloniale architectuur in Congo. Silverman werd dit jaar uitgenodigd door het CIVA in hun reeks activiteiten rond Congo Style. Met als commentaar van de Art Nouveau goeroes: een controversiële, polemische figuur.

Er is sprake van dat ze ook in Bozar zal komen spreken. Hopelijk gaat de lobby van de Art Nouveau-kerk niet al te dwars liggen. En dan komt daar een buitenstaander als ik die nog meer materiaal aandraagt. Foei, une tache sur l’Art Nouveau!

Art Nouveau was geen beweging in de zin van artiesten die elkaar kenden, met analoge ideeën rondliepen en daarom samenwerkten. Nu hadden Hankar, Van de Velde en Horta wel analoge ideeën zoals het kunstambacht vernieuwen om het de industrialisatie te laten overleven, maar dat ze samenwerkten had andere redenen en is trouwens met een korrel zout te nemen.

Zoals ik in mijn boek uitleg werden ze gerecruteerd door, en ik citeer nu Henry van de Velde in Dekorative Kunst (1898), de verdedigers van de huidige Kongopolitiek (die) zich verplicht zagen om een bondgenootschap aan te gaan met wie voor een andere nieuwe idee kampte, met de Belgische artiesten die het kunstambacht wilden vernieuwen.

Zij krijgen dezelfde tegenkantingen als die waar de artiesten die voor nieuwe vormideeën opkomen mee te maken krijgen. Die toenadering kwam er op het moment dat zij die voor hun Kongopolitiek vochten beslisten om een tentoonstelling op te zetten naar hun smaak.

Toen bleek dat beide krachten op elkaar aangewezen waren en gelukkig heeft de Kongostaat wel een regering, maar geen bureaucratie. Het was luitenant Wahis, secretaris-generaal van deze tentoonstelling, die mij hierop attent maakte en mij vertelde dat het staatssecretaris Van Eetvelde, hoofd van de Kongostaat, was die dit mogelijk had gemaakt.

De Koninklijke Serres in Laken met de Cercle Artistique. Foto: Archief Koninklijk Paleis

Het waren dus de koloniale politici die hen rekruteerden. Zo was Edmond Van Eetvelde, hoofd van de Kongostaat, een vooraanstaand lid van de Cercle Artistique et Litéraire, waar hij Hankar en Wolfers leerde kennen en rekruteerde voor de expo in Tervuren.

En Charles Liebrechts, minister van de Kongostaat, was lid van de loge Les Amis Philanthropes, waarvan Horta dan weer een belangrijk lid was. Waren ook lid: de belangrijkste ingenieurs van Solvay: Autrique, Tassel, Winssinger (hun huizen zijn bekende Art Nouveau-gebouwen).

Ernest Solvay, nu vooral bekend via zijn chemische procédés, had niet alleen enkele koloniale bedrijven in Kongo (ze leverden o.a. de chemische producten voor de Union Minière du Katanga), maar hij was in 1908 persoonlijk raadgever van Leopold II tijdens de onderhandelingen over de overname van de Kongostaat door België.

Don’t Mention the Congo?

Hankar stierf al in 1901 en Horta en Van de Velde werden vijanden. Horta diende zelfs klacht in tegen Van de Velde wegens ‘onpatriottisch gedrag’ (Hij was als artiest nogal bedrijvig in Duitsland en Oostenrijk).

Toen de Belgische koloniale elite deze artiesten niet meer nodig had, gingen zij ieder een eigen weg en ook Art Nouveau verwaterde en ging op in Art Deco. De stijlelementen van Art Nouveau bleven wel in de mode, nu bij de bourgeoisie en je vindt ze niet alleen terug in Oostende, Antwerpen of Blankenberge maar in veel Europese landen, zelfs in Istanboel.

En als u het van iemand anders wil horen, lees dan deze verhalen over de Kongolese kant van Art Nouveau:

Debora L. Silverman. Art Nouveau – Art of Darkness: African Lineages of Belgian Modernism, West 86th, Vol. 18, No. 2 (Fall-Winter 2011), Chicago

Ruth Sacks. The Congo in Brussels, the Capital of Art Nouveau, III° Art Nouveau International Congres, Barcelona 2018

Ruth Sacks. Congo Style: From Belgian Art Nouveau to Zaire’s Authenticité. Doctoraat Universiteit Witwatersrand, Johannesburg, 2017

Lucas Catherine. Art Nouveau – Kunst met de K van Kongo. EPO, Antwerpen, 2023, 118 pp. ISBN 978 9462 6743 94. Zie de recensie Art nouveau – een blik achter de Kunst met de K van Kongo

Deze Opinie werd overgenomen van het Salon van Sisyphus.