“Daartoe voorbereid door onze maatschappij die de werkelijkheid liefst links laat liggen, beschermen wij ons tegen de moeilijkheden die ons pad kruisen. We verbruiken onnoemelijk veel energie in het negeren van onze onzekerheid en het verdonkeremanen van de elementaire waarheden die van kracht zijn in de natuurlijke wereld en in onze eigen natuur.”

Dat komt niet van mij of mijn psycholoog maar uit zo’n theetafelboekje 365 dagen boeddhisme. Ik las het zondag en moest denken aan dat berichtje dat vorige week even in de pers verscheen: de zesde massa-uitsterving van het leven op aarde is geen doemscenario. Ze is bezig.

Dat is driewerf helaas.

Helaas voor ons, mensen op wiens schouders een wel erg zware verantwoordelijkheid rust om dit zich ontwikkelende feit een halt toe te roepen

Helaas voor mijn jonge kinderen. Als wij falen bestaan hun wereld uit één grote kater na een nachtje Gentse Feesten. Alleen zal een bruistablet niet volstaan als het fossiele feestje uit is.

Helaas, tenslotte, dat dit alles meestal als een ‘controversiële uitspraak’ weggezet wordt.

The Uninhabitable Earth

Mijn eerste stelling is dat de meerderheid zich amper bewust is van de fysische realiteit waarin we leven. Dat was ook de stelling van de cover story van de New York Times vorige week. Hun titel luidde: “The Uninhabitable Earth. Famine, economic collapse, a sun that cooks us: What climate change could wreak — sooner than you think.”

 Ik wil dit even concreet maken. Een peer reviewed paper uit 2015 beschrijft hoe bij een opwarming van 6°C plankton stopt met zuurstof aan te maken en het leven op aarde letterlijk stikt. De auteur stelde ook dat dit al tegen 2100 kan gebeuren. Mensen die uitkijken naar een warmer klimaat of graag in alles het positieve zien lopen in feite geblinddoekt naar een afgrond.

Een meerderheid van wetenschappers die zich met onze aardse systemen bezig houden is zich wél ten volle bewust van het risico dat we als mensheid in zijn geheel aan het nemen zijn. Doe je zo’n zesde massa-uitsterving-uitspraak voor een publiek aardwetenschappers en ze geeuwen. Dan heb ik het over mensen zoals James Hansen, dé klimaatspecialist van de NASA die samen met 16 andere topwetenschappers een peer reviewed paper publiceerde die stelt dat de zeespiegel waarschijnlijk met 3 tot 5 meter zal stijgen en dat dit waarschijnlijk deze eeuw zal gebeuren. Als Antwerpenaar die zeven jaar in Gent studeerde en leefde wed ik dat men hier niet bepaald op een invasie van een half miljoen sinjoren op zoek naar hogere gronden zit te wachten. 

Interne relocaties zullen de minst moeilijke uitdagingen worden in tijden van de zesde massa-uitsterving op aarde én klimaatveranderingen. Nog een feit dat weinig mensen weten: de ergste temperatuureffecten van de uitstoot van CO2 vinden pas tien jaar na de uitstoot plaats. De laatste drie jaren zijn alle drie recordjaren dus dat het eerst nog erger zal worden is gewoon pure fysische wetenschap, hoe onprettig dat ook moge zijn.

Klimaatopwarming en vluchtelingen

De verbanden tussen die recorduitstoot, klimatologische extremen en een stijgend aantal mensen op de vlucht is nog zo’n onderschatte realiteit. Neem nu Syrië. Pulitzer prijs winnende journalist Thomas Friedman, voormalig buitenland minister Condoleeza Rice en de huidige “premier” van Europa Jean-Claude Juncker hebben al zeker één ding gemeen: ze zeggen allemaal dat er een direct verband bestaat tussen de ergste droogte in de geschiedenis van Syrië, de resulterende massamigratie naar de steden, het begin van de oorlog daar en de vluchtelingenstroom naar Europa.

Wat niet in steen gebeiteld staat is hoe wij daar als mensheid mee omgaan. Meer internationale vluchtelingen lijkt gelijk aan meer xenofobie. Mensen zoals Orban, Wilders en Le Pen misbruiken menselijke ellende en angst om groot te worden. Ze verzwijgen de verbanden die ik net legde. Hun “oplossingen” zijn het beproefde pad richting oorlog en genocide. Gelukkig is die reactie geen natuurwet. Zij stellen muren voor, daar waar er juist meer bruggen en vooral begrip nodig zijn.

 Megatrends zoals de zesde massa-uitsterving en een klimaat dat nu al op hol slaat, zijn het steeds onstabielere en afbrokkelende podium waarop het politiek-economische poppentheater zich afspeelt. De touwtjes van het theater daarboven lijken op één grote warboel. Door de globalisering komen er almaar touwtjes bij. Via almaar meer draden is ons leven verbonden met uraniummijnen in Niger, Chinese fabrieken, het ego van Erdogan en de tweets van Trump.

Frontlijnen

“Frontlijnen” heeft de ambitie om die knoop wat te ontwarren. In het boek schreef ik over hoe ik de complexe en snel evoluerende relaties tussen de mensheid en het ecosysteem aarde zie. Er zitten veel concrete verhalen en context gevende feiten in, maar ook uitgesproken posities. Ik volg Nick Davies wanneer hij op een congres voor onderzoeksjournalisten stelde: als bron A zegt dat de zon schijnt en bron B dat het regent, wat ga je als journalist dan doen? Beide verhalen evenveel aandacht in je stuk geven? Nee. Je gaat naar buiten en ontdekt wie gelijk heeft.

Over die relaties wil ik alvast dit zeggen: zowel de aanval op ons leefmilieu als de tegenaanval door mensen en gemeenschappen die ons gezamenlijke huis willen beschermen, scheren hoge toppen.

Vorige week nog kwam Global Witness met een rapport uit over de 200 vermoorde milieuactivisten in 2016, weer een record. Scratching on the surface noem ik dat. Alleen al in India vermoordde de zandmaffia een paar honderd mensen in een paar jaar tijd: iedereen die een stokje in hun illegale ontginning wou steken. In de Atlas of Environmental Justice staan meer dan 2000 conflicten gecatalogeerd en ook dat is slechts het topje van een ijsberg.

Een andere stelling is dat neoliberalisme en een groeireligie die het neoliberalisme ver overstijgt, de mensheid in een wereldwijde vorm van oorlog om wat rest gestuurd heeft. Maar naast de multinationals komt het multinationale verzet almaar sterker uit de hoek komt. Er zijn natuurlijk veel vormen van protest of verzet en daar kun je makkelijk een hele namiddag debat aan besteden, zoals Gie Goris recent ondervond. Misschien is daar ook ruimte voor, naar het einde van dit debat toe.

Mijn voorstel is om in dit debat min of meer de volgorde van mijn boek “Frontlijnen. Een reis langs de achterkant van de wereldeconomie” te volgen. Ik bezoek eerst een reeks frontlijnen: plaatsen waar mensen in verzet komen tegen de vernietigingen die dat proces met zich mee brengt. Die conflicten tonen de realiteit achter ons “economische succes”, achter onze volgens sommigen “superieure samenleving”. Dit gaat om concrete voorbeelden die ook onze toenemende afhankelijkheid en roofbouw illustreren, inclusief het toenemende geweld om toch nog door te kunnen gaan met het model van almaar meer graven, produceren, handelen, consumeren en dumpen.

 God die Groei heet

Laag twee bestaat uit mythes die aan de bron van de meeste conflicten liggen. Ik heb het over de assumpties dat het wereldhandelsvolume moet stijgen, over het neoliberalisme als een weg richting vrijheid en tenslotte over de God die Groei heet. Die moderne mythes zijn niet vol te houden en dus moeten we ze eerst benoemen en afwerpen. De Guardian kwam vorige week nog met een geweldige longread: “Globalisation: the rise and fall of an idea that swept the world. It’s not just a populist backlash – many economists who once swore by free trade have changed their minds, too”.

Degrowth economen, wiens opkomst ik de afgelopen zeven jaar volgde, vertrokken zelfs niet van die assumptie. In de afgelopen jaar deden ze wel iets groeien: het aantal peer reviewed papers van degrowth economen groeide in een paar jaar tijd tot boven de 100.

De derde laag gaat over waar ik hoop uit haal, zonder te beweren dat ik de oplossingen ken. Oudere en wijzere mensen dan ik zijn denk ik beter geplaatst om een alles omvattend stappenplan uit deze crisis uit te dragen. Maar ik heb nog hoop. Ik neem de houding van Nic Balthazar aan: als een dokter een kanker ziet dan gaat die ook niet wenen, maar zich afvragen wat hij nog kan doen.

De saus die alle lagen van het boek samen bindt bestaat uit al die eco-warriors die overal op de barricades staan. Dat gaat van Nic Balthazar tot minder bekende ecohelden in India of Ecuador die soms echt hun leven riskeren om verder onheil te voorkomen en om rechtvaardigheid te krijgen voor slachtoffers.

Zij vertellen over hun levensmissie en zij zorgen voor inspiratie in een realiteit die helaas een stuk harder is dan de meeste politieke partijen, scholen of media ons doen geloven. Ik stel voor dat we hun verhalen grotendeels buiten dit debat houden – zodat er nog een reden over blijft om het boek zelf vast te pakken – maar dat we het vooral over de fysische realiteiten, over moderne mythes en over onze hoop op systemische verandering hebben.

Eco-warriors

Ik argumenteer ook dat wat sommige hipsters, groene consumenten en filantropische CEO’s als hobby- of levensstijl statement doen, geen milieustrijd is. Integendeel, de meeste zogeheten groene consumptie voert ons nog altijd dichter richting afgrond.

Echte milieustrijd is een diep politieke strijd – ook al willen veel NGOs en media zich ver van die politieke strijd houden, bang om subsidies of lezers te verliezen. Maar voor miljoenen mensen in in het Zuiden is de milieustrijd een strijd op leven en dood, ook al noemen ze het geen milieustrijd.

Daar gaat het bijvoorbeeld om de 20.000 Oegandese boeren die moeten oprotten om plaats te maken voor een industriële boomplantage. Waarmee een bedrijf uit Londen, actief op de emissiemarkt, geld verdient. Dan gaat het over de Afectados van Chevron in Ecuador: 30.000 mensen die al meer dan 2 decennia een David tegen Goliath strijd leveren. Ze willen Chevron laten opdraaien voor de opkuis van een door Chevron zwaar vervuild stuk Amazonewoud zo groot als het Luxemburg.

Hun verhalen staan in die Global Atlas of Environmental Justice. Samen met een paar 100 activisten en wetenschappers werken we daar al 6 jaar aan. Het valt daar op dat “inheemse bevolkingen” in 44% van alle conflicten de beschermers zijn – terwijl ze slechts 4% van de wereldbevolking uitmaken. Je kunt stellen dat er empirisch bewijs bestaat dat we de inheemse mensen overal ter wereld moeten beschermen om zo ons gezamenlijke huis te beschermen.

 Gie Goris schreef in het voorwoord van mijn vorige boek dat het gebaseerd is op lange verblijven, degelijk onderzoek, volgehouden belangstelling en vooral: op respect voor de kwetsbare mensen en op achterdocht voor alles en iedereen met macht. Ik hoop dat hij dat ook over dit boek kan zeggen.

Flat Earth Society

Ik eindig deze inleiding graag met een anecdote die dit post-truth tijdperk voor mij goed weergeeft. Steeds meer mensen worden lid van de Flat Earth Society. Die mensen geloven dat zwaartekracht niet bestaat, dat de aarde plat is en dat iedereen die anders beweert deel uitmaakt van één groot complot.

Als ik de meeste politici en bedrijfsleiders vandaag bezig hoor, vraag ik me soms af of ze ook niet in het geniep lid zijn van deze vereniging. Onze Minister tegen leefmilieu die zich bezighoudt met emissiehandel, terwijk het al lang bewezen is dat het om luchtkastelen gaat. Onze Minister tegen financieën die een proces aanspant om geen 440 miljoen te innen die puur wettelijk gezien geint moesten worden. Of onze staatssecretaris tegen asielzoekers die levensredders aanvalt als mensensmokkelaars.

Als ik een doel mag vooropstellen voor dit debat dan is het dit: “Hoe ontmaskeren we zwaartekracht ontkennende politici die ons richting afgrond voeren? Hoe slagen we erin om de mythes die zij verpreiden bij het restafval te zetten en om tot een politiek-economisch bestuur te komen dat werkt aan welzijn voor iedereen binnen planetaire grenzen? Als dat via democratische weg moet gebeuren: hoe overtuig je dan met dit niet altijd prettige verhaal de meerderheid?”