Zoals bij eerdere verkiezingen zijn er ook nu weer geruchten over fraude. Als dat al tot een correctie leidt is het echter de vraag of het grote verschillen tot gevolg zal hebben. In ieder geval lijkt vast te staan dat de AKP veruit de grootste partij blijft.

Conclusies

De onthullingen gedurende de laatste maanden over corruptie hebben duidelijk niet het effect gehad waar imam Fethullah Gülen en andere tegenstanders van de AKP op hoopten. Achteraf was die verwachting naïef en wellicht uit wanhoop geboren. Premier Erdogan maakte indruk op de Anatolische massa door een einde te maken aan de decennialange heerschappij van het seculiere establishment. Die reputatie is zo diep geworteld dat zelfs corruptie niets kan veranderen aan de voorkeur van de AKP-stemmers. Daarnaast is er de kracht van de door Erdogan gewekte nationalistische illusies. In Turkije wordt nationalisme met hoofdletters geschreven en niemand kan de daaraan verbonden emotie beter benutten dan hij. De oppositie wist ook nu weer geen vuist te maken. De CHP, de grootste oppositiepartij, was zelfs met steun van Gülens media geen partij voor Erdogan.

De Nationale Actiepartij (MHP) kwam evenmin in de buurt. De Koerdisch georiënteerde Partij voor Vrede en Democratie (BDP) deed het zoals verwacht goed in Zuidoost Turkije, maar daar bleef het dan ook bij.Het werd nergens spannend. Vooraf leefde de verwachting dat Mustafa Sarigul van de Republikeinse Volkspartij (CHP) burgemeester van Istanbul kon worden, wat een gevoelig verlies voor de AKP had betekent. Kadir Topbas blijft echter burgemeester namens de AKP in de Turkse metropool. De hoofdstad Ankara houdt eveneens een AKP-burgemeester.    Bedrukte gezichten bij de oppositie, maar de vreugde beperkt zich niet tot de AKP. Bij de communistische partij van Turkije (TKP) was er reden voor een klein feestje. De communisten leveren voor het eerst in de Turkse geschiedenis een burgemeester. In een district van de provincie Tünceli, om precies te zijn. 

Gevolgen

Voorafgaand aan de verkiezingen plaatste Erdogan de stemmers in de stoel van de rechter. Zij zouden bepalen of hij en anderen binnen de AKP zich aan corruptie schuldig maakten. Daar zal hij de wereld nu fijntjes aan herinneren. Erdogan zag de verkiezingen ook als referendum over de antidemocratische maatregelen die hij de laatste maanden nam om zich tegen de aanvallen van Gülen te verweren.

Zoals de nieuwe internetwet, waarmee Twitter en Youtube onlangs ontoegankelijk werden gemaakt. Het laat zich raden dat Turkije meer van dergelijke onaangename verrassingen te wachten staat nu Erdogan de hindernis van de verkiezingen heeft genomen. Voor een verder verval van de vrijheid van meningsuiting valt dan ook te vrezen. Slecht nieuws voor de Turken die in tegenstelling tot hun conservatieve landgenoten aan vrijheid hechten. Voor volgelingen van Fethullah Gülen breken mogelijk nog moeilijker tijden aan.

Erdogan zal de verkiezingsuitslag als het groene licht zien om hen nog massaler uit de Turkse staat te verdrijven dan hij eerder al deed. Als het daarbij blijft, want er doen al langer geruchten de ronde over processen tegen honderden Gülenvolgelingen. ‘Ze zullen de prijs betalen’, zei Erdogan in zijn overwinningstoespraak.  Verder ligt een wet klaar die de nationale inlichtingendienst MIT – Erdogans persoonlijke keurkorps – aanzienlijk machtiger zal maken. Weinig kans dat MIT-baas en Erdogans vertrouweling Hakan Fidan het veld moet ruimen. Nu blijkt dat zijn wilde plan om via een false flag-raketaanval een oorlog met Syrië uit te lokken geen invloed had op de verkiezingsuitslag, is daar voor Erdogan geen enkele reden toe.

Erdogans toekomst

Nu de verkiezingen achter de rug zijn ligt het voor de hand dat snel meer duidelijkheid zal ontstaan over Erdogans politieke toekomst. De statuten van de AKP bepalen dat hij drie termijnen premier kan zijn. Dit betekent dat hij na de volgende algemene verkiezingen, die voor vorig jaar op het programma staan, geen premier meer kan worden. Erdogan lijkt er echter niets voor te voelen om de politiek achter zich te laten.

Hij kan de situatie omzeilen door de statuten van de AKP aan te passen. Dat ligt lastig aangezien hij die zelf heeft ingesteld, maar onmogelijk is het niet. Zeker niet met deze verkiezingsuitslag in het achterhoofd. In het andere geval is het presidentschap de enige optie voor Erdogan om in de politiek te blijven. Het is echter geen uitgemaakte zaak dat hij daarin zal slagen. Om te beginnen heeft hij dan meer dan 50% van de stemmen nodig. Daarnaast moet de AKP hem eerst nog kandidaat stellen. Dat is niet zo vanzelfsprekend als het klinkt. De stemmers kunnen hem dan als een sultan vereren, maar binnen de AKP ligt zijn positie gecompliceerder.

Gül

De huidige president, de eveneens aan de AKP verbonden Abdullah Gül, zou er graag nog een termijn aan vastknopen. De laatste tijd hield Gül zich op de vlakte en zette hij zelfs zijn handtekening onder wetten waarvan verwacht werd dat hij er bezwaar tegen zou aantekenen. Nu de lokale verkiezingen zijn gestreden zou Gül echter meer kritiek  kunnen gaan hebben op Erdogan.

Gül kan steun kunnen vinden bij de meer rationele geesten onder de AKP-prominenten. Zij twijfelen over Erdogans gezondheidssituatie, waar al langer over wordt gespeculeerd, maar beginnen vooral vraagtekens te plaatsen bij het huidige beleid. Wanneer Erdogan de verkiezingsuitslag aangrijpt om de komende maanden geïntensiveerd door te gaan met ingrepen die de democratie in het geding brengen, kan  dat alleen maar tot meer buitenlandse kritiek leiden.

Een hoog geprofileerde vervolging van Gülenvolgelingen kan die kritiek nog heviger maken. Zeker als het een heksenjacht wordt waarbij iedere criticus als Gülenvolgeling wordt aangemerkt. Wanneer Erdogan op die kritiek reageert met antiwesterse retoriek en samenzweringstheorieën waarin de EU en de VS een rol spelen, is het mogelijk dat Turkije tot op zekere hoogte geïsoleerd raakt van die delen van de wereld.

Economie

Westerse investeerders in Turkije bekommeren zich meer over de gunstige voorwaarden die Erdogan biedt dan over een verval van democratische normen. Naarmate de politieke onrust toeneemt en Turkije zich isoleert van het westen zullen onder hen echter bedenkingen ontstaan.  De Turkse economie is sterk afhankelijk van buitenlands geld. Het (gedeeltelijk) wegvallen daarvan kan desastreuze gevolgen hebben onder omstandigheden waarin de economische groei begint te stagneren en de Turkse Lira devalueert. Inflatie en werkloosheid namen het laatste jaar al toe, maar zullen zeker verder toenemen naarmate westerse investeringen teruglopen.  

Armoede

Meer werkloosheid leidt tot meer armoede, wat in de eerste plaats gevoeld zal worden door de lager opgeleide bevolkingsgroep waar de AKP het van moeten hebben. Erdogans nationalistische sentimenten maken hier veel indruk, maar het is de vraag of dat zo blijft wanneer zijn beleid in de portemonnee gevoeld wordt. Verering kan dan omslaan in ontevredenheid, die bij de stembus tot uiting komt. Het is voor de AKP-regering zaak dat deze situatie in ieder geval uitblijft tot na de algemene verkiezingen van volgend jaar. Dat plaatst geruchten als zouden die verkiezingen vervroegd plaatsvinden, in een speciaal kader. De enige structurele uitweg voor de AKP om aan het hier geschetste scenario te ontkomen is een terugkeer naar de democratische hervormingen in de eerste jaren van haar bestuur, die toen voor goede relaties met de EU en de VS zorgden.

De buitenland georiënteerde Gül wil dat en anderen binnen de partij zullen daar eveneens voor te porren zijn. Een dergelijke koerswisseling staat echter op scheve voet met Erdogans wraakgevoelens. Als dit leidt tot het vertrek van Erdogan is het echter de vraag of er een einde zal komen aan de door Gülenvolgelingen bemande structuur in de staat. Dat wil zeggen, de ‘parallelle staat’, die al even weinig met democratie te maken heeft als de maatregelen die Erdogan er tegen treft. Dergelijke tegenstrijdige vuren zullen Turkije in hun greep blijven houden.     

Paradox

Erdogan zal de verkiezingsuitslag als een overwinning van de democratie beschouwen. Wanneer een groot deel van de bevolking haar vertrouwen schenkt aan een premier die essentiële democratische normen aan zijn laars lapt, is het echter een pyrrusoverwinning voor de democratie. De uitslagen van de verkiezingen bevestigen eerder de paradox der democratie dan de democratie op zich.

30 maart 2014 doet zo een beetje aan 3 maart 1933 denken en dat geeft een rotgevoel

Volg Peter Edel op TwitterPeter

Edel is schrijver van de Diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, uitgeverij EPO, Antwerpen)