Gelukkig zijn met minder spullen is cruciaal om een duurzame samenleving te bekomen, maar in deze ‘ik ben wat ik koop’-maatschappij is het moeilijk ons te onttrekken aan de chronische consumptiedwang. Hoe kunnen we dit rusteloos verlangen omruilen naar een kwaliteitsvoller leven? En is deze kentering mogelijk binnen het bestaand systeem of moeten we een nieuwe maatschappijvorm uitdenken?

Duits sociaal-psycholoog Harald Welzer formuleert in zijn boek ‘Der Futurzwei Zukunftsalmanach 2013: Geschichten vom guten Umgang mit der Welt’ een antwoord op deze prangende vragen en brengt daarbij andere vormen van leven en economie naar voor. Welzer breekt hiermee met het gedachtegoed uit zijn vorig onheilspellend boek ‘De Klimaatoorlogen’. Hij is immers tot het besef gekomen dat verandering niet gebeurt tegen de achtergrond van rampscenario’s, maar eerder een concreet doel voor ogen nodig heeft.

Afvaluitvindingsmachines

Vier reizen per jaar, drie auto’s per gezin, kleerkasten die uitpuilen, voedsel dat dagelijks in de vuilbak belandt, meerdere flatscreens per huishouden, en ga zo maar verder. De permanente aanwezigheid van deze levensmiddelen creëert de illusie dat er nooit een einde aan komt, ook al weten we dat het draagvlak van onze planeet niet eindeloos is.

We willen hetzelfde bezitten als vandaag, alleen meer. Dit is kenmerkend voor een groei-economie, de bevrediging van onze vitale behoeften volstaat daarbij niet. Er worden nieuwe verlangens gecreëerd en uitgedacht. De consument verandert daardoor in een stompzinnige bevrediger van verlangens. Verlangens waar hij vroeger het bestaan niet eens van kende. Daarbij komt nog dat we de items die we kopen niet vaak gebruiken of dat de praktische waarde ervan verdwijnt. Iets kopen wordt dan een significante bezigheid op zich.

Zo vat Welzer samen; “Onvermoeibaar produceert de duurzaamheidsindustrie berekeningen en labels voor de CO2-voetafdruk, ecologische rugzakken, virtueel water en verliest daarbij volledig uit het oog dat dit alles vooral om producten gaat die ten eerste niemand nodig heeft en die ten tweede zelfs niet meer verbruikt, maar alleen nog gekocht en weggegooid worden. Of die werken als de afvaluitvindingsmachines, type Nespresso.”

De Groene utopie: ‘zoals nu, maar beter’

Welzer benadrukt dat mensen zich er niet meer van bewust zijn dat biologisch overleven bevochten en verworven dient te worden en dus niet uit het niets ontstaat. We hebben nood aan een samenleving die betekenis en bedoeling anders definieert dan louter consumeren. Op die manier wordt ons onbegrensd hulpbronnengebruik gestopt en kunnen ook komende generaties aanspraak maken op de kansen waar wij nu van genieten. Eén van de krachtigste oorzaken van sociale onrust zijn immers generatieconflicten. En de toekomstige generaties zullen zeker niet willen inboeten en het met minder stellen dan hun voorgangers.

Eén van de grote misvattingen volgens Welzer is de idee dat we de huidige levensstijl kunnen behouden, maar dan gewoon met minder middelen. Dit is een sprookje dat jammer genoeg ook door sommige Groenen wordt verkondigd. Windmolens, elektrische auto’s en bio-supermarkten horen het probleem op te lossen, maar er wordt tegelijkertijd wel genoten van dezelfde consumentencultuur, hetzelfde mobiliteitsgedrag en dezelfde technische externe voorzieningen. De groene utopie klinkt: “Zoals nu, maar beter”.

Voorbeelden in een andere werkelijkheid

Welzer’s toekomst daarentegen behoudt het bereikte beschavingsniveau op het gebied van onderwijs, gezondheid, veiligheid en de rechtsstaat, maar vermindert het hulpbronnenverbruik drastisch . Hij gelooft sterk dat voorbeelden van individuen die een nieuwe koers varen uiteindelijk zouden kunnen leiden tot een verandering. Dit niet enkel in ecologische voorwaarden, maar ook in sociale condities.

Welzer beschrijft zijn aanpak op drie manieren; ‘Ten eerste hebben we voorbeelden nodig die wegen in een andere werkelijkheid en die in de praktijk kunnen worden gebracht. Ten tweede dienen verhalen verteld te worden, die aantonen dat deze andere werkelijkheid ons niet zomaar in de schoot zal vallen. Ten derde hebben we er navolgbare voorbeelden van nodig, die ons duidelijk maken dat succesvol leven juist niet staat voor het leven zonder alternatieven, maar integendeel net bestaat uit het uitproberen van deze alternatieven.’

Volgens Welzer is de maatschappelijke zichtbaarheid van deze experimenten momenteel nog zoek, samen met een maatschappelijk politiek draagvlak waarin ze kunnen gedijen. Deze experimenten worden politiek van zodra ze niet louter als betere, maar ook als andere praktijken aanschouwd worden. Zodat ze nieuw geopende potentiële ruimtes van duurzaamheid vormen. Het gaat daarbij niet om efficiënte motoren, maar om een andere mobiliteitscultuur. Niet om bio-appels uit Nieuw-Zeeland, maar om een andere voedingscultuur. Niet om het isoleren van huizen, maar om een andere levenscultuur.

Een ‘in real time’ lerende maatschappij

De oplossing om dit maatschappijmodel te bekomen zit in een cultuur van achtzaamheid. Hiermee doelt Welzer op een permanent lerende samenleving in een steeds veranderende omgeving. Een interesse in de eigen maatschappelijke fouten en verkeerde ontwikkelingen en het besef dat de eigen ontwikkeling niet volledig te plannen is. Een maatschappij die steeds pogingen onderneemt om het onverwachte te herkennen en die dus ‘in real time’ leert.

Harald Welzer komt deze lerende maatschappij nog meer uit de doeken doen tijdens het debat ‘identiteit te koop’ op de derde editie van Het Groene Boek op zondag 28 april in het Kaaitheater te Brussel.