Zoals zovele burgers ben ik ook diep geraakt door het lot van de talrijke vluchtelingen die op goed geluk toestromen in ons continent. Ik volg de facebookpagina’s van vrijwilligersorganisaties die daadwerkelijk hulp bieden, ik bekijk de video’s die professionals en amateurs over de vluchtelingenkampen in Calais en Duinkerke maken. De beelden branden zich op mijn netvlies en bewegen mij tot wenens toe. Nochtans ben ik alles behalve een emotioneel watje.
Maar wat me vooral zo diep raakt is dat dit menselijke leed wordt beantwoord met een beleidsmatig handelen dat getuigt van ofwel zeer veel organisatorische onkunde, ofwel zeer veel onwil om elke mens als mens te beschouwen. Ons systeem faalt flagrant: de universele mensenrechten lijken we te zijn vergeten, en we herleiden de vluchtelingsencrisis in no time tot een discussie over bruikbaarheid en onbruikbaarheid op de arbeidsmarkt en andere forse uitspraken om electoraal mee te scoren. Intussen worden zieke baby’s medische hulp ontzegd omdat ze geen papieren hebben en zullen duizenden mensen hun kerst doorbrengen in modderkampen. Wij –de fortuinlijken- eten gevulde kalkoenen.
Met kunst en cultuur heeft dit alles tot nog toe niets te maken, maar laat ik het meteen boud stellen. De inertie en dus het gebrek aan handelingskracht waar ons politiek systeem aan lijdt, kan zich zonder moeite meten met de meest radicale vorm van ‘contemplatieve distantie’ die we wel eens in de kunsten aantreffen. Het soort kunst dat zich terugtrekt in een schuilkelder, dat verstilt eerder dan te roepen, dat twijfel zaait eerder dan oplossingen te bieden, noemen we dan vaak elitair –want de band met de werkelijkheid lijkt eruit te zijn verdampt.
Maar er is één belangrijk verschil tussen de weigering van confrontatie met de werkelijkheid in het beleid en in de kunst: de afstand die de kunst (soms) tot de werkelijkheid in stand houdt, heeft als finaliteit hoop te bieden. Uit die afstand ontstaat een beeld, een perspectief, dat weliswaar fictie is maar inspiratie biedt tot handelen, of troost om de fundamentele onmacht die we hebben als mensen. Het huidige beleidsfalen daarentegen, heeft geen enkele nobele finaliteit. Er is helemaal geen licht aan het eind van de tunnel. Integendeel: we kijken in een diepe ravijn waar het almaar donkerder wordt.
En dus, als de politiek ons komt zeggen dat de kunsten ‘subsidievreters’ zijn die te weinig opbrengen, dan zouden ze beter eerst eens naar zichzelf kijken. Want wie vindt de investering verantwoord in een minister van leefmilieu die met gemak overklast wordt door een cabaretier? Die laatste slaagt er immers in om meer in beweging te zetten dan heel haar kabinet tesamen. En wie vindt de investering verantwoord in een staatssecretaris van asiel en migratie die knikkend toekijkt als vrijwilligers zijn beleid overrulen met feitelijke actie op het terrein waar nodig, en rechters voor hem de interpretatie moeten maken van de betekenis van Europese richtlijnen inzake asiel en migratie?
Ik weet niet hoe het anderen vergaat, maar ik ben alvast mijn vertrouwen kwijt in de politieke structuren van onze samenleving die de maatschappelijke problemen waarmee we geconfronteerd worden het hoofd moeten bieden. Het lukt niet. De kloof tussen onze overgeprofessionaliseerde ‘sectoren’ enerzijds en de erg dynamische werkelijkheid anderzijds is te groot. We leven in institutionele fossielen en denken die nieuw leven in te kunnen blazen met wat esthetische opsmuk. Maar dat is ijdele hoop. Wat gestorven is, is dood. Mijn zoon van drie zou dat zelfs begrijpen.
In deze politiek desolate werkelijkheid bevinden we ons dus momenteel. In vergelijking met de asielzoekers hebben we nog een huis en een baan, maar in feite zijn we even dakloos op vlak van maatschappelijk model dat het waard is om verdedigd te worden. Sociale grondrechten worden voorwaardelijk ingevuld, sociale bijstand wordt sociale verzekering, armoede gaan we bestrijden door mensen wat meer te disciplineren, en ga zo maar door.
Het is tegen deze achtergrond dat we de vraag dienen te stellen wat het middenveld en de cultuursector voor mekaar kunnen betekenen. Nu denk ik dat we alles hebben te winnen en niets te verliezen in samenwerkingen. Want zowel het middenveld als de cultuursector zijn deel van de diepe systeemcrisis. Meer bepaald staat het klassieke ‘middenveld’ niet meer in het ‘midden’ tussen burgers enerzijds en de overheid anderzijds. Het staat aan de kant en werd daar geparkeerd door de markt. En de cultuursector, die zich kan buigen over onder meer een geschiedenis van sociaal-cultureel werk waarvan emancipatie de ondertitel was en een bloeiend kunstenveld, slikt nu de ene besparing en indexsprong na de andere en heeft als opgejaagd wild ook deels de boot van de 21e eeuw gemist –want op vlak van diversiteit en sociale ongelijkheid bevestigen we eerder de bestaande orde dan er iets aan te doen.
Waar de allianties tussen de cultuursector en de rest van het middenveld moeten op inzetten, is wat mij betreft dus eenvoudig: ze moeten inzetten op het tegengaan van sociale uitsluiting en sociale ongelijkheid. Dit moeten ze doen door de kritische koppeling te maken tussen de werkelijkheid waarin we ons bevinden (de natuur zo je wil) en de verbeelding die deze werkelijkheid kan uitdagen, bekritiseren of in het gezicht kan spuwen, maar ons ook van nieuwe utopieën kan voorzien (de cultuur). Ik geloof dat het voor de cultuursector en het middenveld tesamen mogelijk is om net niet weg te kijken van de grote maatschappelijke uitdagingen, maar zich er in tegendeel mee te verbinden.
De antwoorden op de vluchtelingencrisis zijn een voorbeeld, maar ook de recente acties in het kader van de klimaattop tonen dat we tot veel mobilisatie in staat zijn. Veel middenveldorganisaties hebben expertise in aansluiting vinden bij een grote diversiteit van mensen enerzijds en ook –niet onbelangrijk- in de politieke vertaling hiervan anderzijds. En de cultuursector, die weet als geen ander dat het niet ‘de naakte feiten’ zijn die ons menselijk handelen bepalen, maar wel de betekenis die we daaraan geven. En ook hierin schuilt een diepe politieke daad – op voorwaarde natuurlijk dat we de grondstof waarmee we werken, namelijk de mensen, in dat proces van verbeelding en betekenis creëren niet verliezen. Wat we dus vooral niet mogen doen is ons laten disciplineren door beleidskaders die deze of gene sector, deze of die plaats toekennen in het uitvoeren van beleid. Als ze maatschappelijk iets willen betekenen, zullen deze samenwerkingen niet top-down werken, noch volgens de functionaliteit van ons klassiek sectordenken. We zullen moeten durven handelen vanuit een vertrouwen in mekaar, en doelstellingen bepalen die de tijd en de context eigen zijn en deze in tweede instantie koppelen aan subsidiërende en institutionele kaders. Dit in de hoop dat deze uiteindelijk toch enkele sprankels van de tijdsgeest oppikken en –altijd veel te laat- toch mee evolueren.
En ik keer nog even terug naar het begin van mijn tekst, want daarmee wilde ik zeggen dat we niet enkel als professionals in het leven staan, maar ook als burgers die bewogen worden door allerlei zaken en bekommerd zijn om de wereld rondom ons. Welnu, ik denk dat samenwerkingen tussen de cultuursector en het middenveld niet enkel samenwerkingen moeten zijn tussen professionals die actief zijn in deze sectoren, maar ook samenwerkingen moeten zijn tussen de burgers achter deze professionals. Pas dan heeft het werkelijk politiek potentieel, als we vanuit een fundamentele gelijkheid en integriteit samenwerken.
En ondertussen zullen er ongetwijfeld doden gevallen zijn in de vluchtelingenkampen van Calais en Duinkerke, ondertussen zullen we ongetwijfeld een feestelijke kerstdis hebben genoten, maar ondertussen leeft toch ook nog de utopie dat we een betere wereld kunnen creëren ondanks het politieke geklungel.
