Globetrotter en journalist Walter Lotens staat bekend als de geëngageerde auteur van een reeks werken over Suriname, Latijns-Amerika, globalisering en reizen. In De pijn van Pachamama (1997) bracht hij al een eerste maal verslag uit over zijn bevindingen betreffende de politiek-maatschappelijke toestand in Bolivia.
Intussen is er veel veranderd. Met president Evo Morales kwam in 2005 voor het eerst een politicus van indiaanse afkomst aan het bewind. Na de euforie in de nasleep van Morales’ herverkiezing in 2009 vond Lotens de tijd rijp voor een vernieuwde kennismaking.
Pachamama
De pachakuti uit de titel slaat op een omslag, een overgang naar een nieuw tijdperk in de beleving van de Aymará en Quechua, de belangrijkste inheemse gemeenschappen. De auteur maakt een opstapje via een uiteenzetting over de coca en trekt dan naar oblaat Gilbert Pauwels in Oruro, die hij het hele boek lang bij zijn betoog zal betrekken. De Belg is al decennia lang ter plaatse actief in opbouwwerk en is dus een gedroomde gids.
Vervolgens laat Lotens zien hoe de omwenteling die halfweg de twintigste eeuw vanuit trotskistische hoek betracht werd nooit kon slagen, omdat de revolutionaire ‘voorhoede’ zijn westerse begrippenapparaat onverkort wilde overplaatsen naar de hoogvlakte, zonder rekening te houden met de Andescontext. Dat onderbouwt hij met een uiteenzetting over het evenwichtsdenken van de indianen, waarvan de Pachamama-idee een moderne (en modieuze) uitloper is.
Retorisch vuur
Na die lange aanloop vertelt Lotens het verhaal van Evo Morales. Hij laat mooi zien hoe uit de mobilisering voor de verdediging van de cocateelt en het echec van de pogingen tot gewelddadige opstand geleidelijk een nieuwe politieke beweging ontstaat, waarvan Morales tegelijk het product en het symbool is.
De wateroorlog van 2000 en het gasconflict van 2003 plaatsen Bolivia op de internationale kaart. Op de golven van het protest tegen de politiek van uitverkoop aan buitenlandse ondernemingen wordt Morales in 2005 tot president verkozen.
Door een slimme nationaliseringpolitiek van de energiebedrijven, met advies en expertise van bevriende landen als Venezuela en Noorwegen, stijgt Morales’ populariteit nog. Het verzet van de ‘afscheuringsbeweging’ in het oosten van het land blijkt te korte beentjes te hebben om hem te verontrusten. Maar na zijn afgetekende herverkiezing in 2009 komt de klad erin.
Ondanks het retorische vuur blijven bepaalde structuren die nog duidelijk het stempel dragen van vroegere tijden onaangeroerd en ook de drugshandel (niet te verwarren met de cocateelt) wordt niet aangepakt. Kritische stemmen in eigen gelederen worden monddood gemaakt, wat voortdurende personeelswissels in de regering tot gevolg heeft. Morales’ populariteit gaat snel naar beneden en hij dreigt de steun te verliezen van de groepen die hem groot maakten, namelijk vakbonden, boeren en inheemse groeperingen.
Onbeslist
Klap op de vuurpijl is de TIPNIS-affaire. De plannen om Bolivia een lang verzuchte uitweg naar de zee te bezorgen via een handelsroute met Chili en Brazilië houdt ook de aanleg van een weg in door het beschermde TIPNIS-gebied. Morales consulteert de plaatselijke bevolking niet of onvoldoende, wat leidt tot gewelddadig protest waarbij verschillende doden vallen.
In het hele dossier, waarin hij economische belangen moet afwegen tegen de rechten van inheemse groeperingen, geeft Morales blijk van veel bochtenwerk en verspeelt hij heel wat krediet.
Ook zijn houding in andere hangende dossiers, bijvoorbeeld de exploitatie van het lucratieve lithium, doet de verdenking rijzen dat het veranderingsproces in Bolivia dreigt vast te lopen. De verhouding met de sociale bewegingen is gespannen en de uitdagingen blijven groot. Lotens plaatst een en ander binnen de grotere evolutie in de regio.
De opkomst van de inheemse beweging, de toenemende verstedelijking, het zoeken naar vormen van werkbare participatieve democratie, de ontginning van de natuurlijke rijkdommen als hefboom van economische emancipatie, het zijn evenzovele elementen van een dynamische situatie die Bolivia overstijgt. Maar Lotens is geen zwartkijker. Hij roept veeleer op om Bolivia te zien als een experiment, waarvan de uitslag vooralsnog onbeslist is.
Grammatica
Pijnen van een Pachakuti is een vlot leesbare inleiding op de complexe politieke situatie van een land in overgang. Op een nuchtere maar inlevende toon brengt Lotens pijnpunten aan het licht en levert historische achtergrond bij het voortdurende krachtenspel in de Boliviaanse samenleving. Dat is geen kleine verdienste, gezien het feit dat het land traditioneel onderbelicht blijft in de Belgische media – en dat is een understatement.
Eén ambitie kan het boek niet helemaal waarmaken. Dat het ‘constructieve elementen voor een nieuwe grammatica van links’ zou aanreiken, zoals de uitgever het vrij pompeus formuleert op de achterflap, is toch te hoog gegrepen. Daarvoor is het te zeer verbonden met de specifieke Boliviaanse context. Maar inspiratie leveren kan het wel.
