Mazzel tov is een terugblik op de jarenlange omgang (als een soort intellectuele nanny) van de schrijfster met een zeer vrome Joodse familie. Die werkrelatie die begon toen Margot zelf nog studeerde, werd gaandeweg een persoonlijke relatie van wederzijdse sympathie en voortschrijdend begrip met een heel bijzonder soort mensen, de (modern) orthodoxe Joden. In die zin gaat het hier echt om een wereldwijd vrij uniek verhaal. Er vinden wellicht voortdurend zulke wonderverhalen plaats van vriendschap die hoge muren overbrugt tussen zeer verschillende mensen, doch slechts een in een miljoen vindt, natuurlijk, de taal, het pertinente interpretatiekader en de stijl om dat in een fijn boek weer te geven. (2700 woorden, leestijd ongeveer zeven minuten).
Update op 12 april 2018, bij het toekennen van de prestigieuze du Perronprijs aan dit boek: het is intussen 37.000 keer aangekocht, wat betekent dat de kaap van de honderd duizend lezers zal gerond zijn. Deze recensie is via deze link zelf bijna aan haar duizend consultaties toe. Mazzel tov heeft intussen, in de herfst van 2017 de prijs van het Religieuze Boek gekregen, en is bij De Standaard tot Boek van het Jaar verkozen. Voor het Nederlandse NRC werd dat de tweede plaats voor dezelfde titel.
Ik heb zin gekregen het hele oeuvre te lezen. Dat overkomt mij nog wel eens, zo een literaire ontdekking en enthousiasme, maar ook niet meer dan een of twee keer per decennium. Met mijn waardering voor dit werk sta ik niet alleen, ik verneem vandaag van de schrijfster dat de vijfde druk in voorbereiding is.
De inhoud van het verhaal kunt u nalezen op de site van de schrijfster en in de ondertussen talrijke jubelende recensies. Ik heb even nagedacht over de crux van dit succes, en van mijn eigen heerlijke lectuurervaring. Wat wij met deze memoir ontvangen is volgens mij een zonder meer noodzakelijke aanvulling op andere nieuwsberichten en teksten over essentiële zaken en over de mens die in contact komt met personen die op straffe manier anders zijn. Het boek is alleen al redelijk uniek omdat het “waar gebeurd” is, en nu eens geen steekvlam commentaar bevat bij nieuws dat men ons opstelt met als hoofdbedoeling de commerciële survival van het betreffende medium. Zoals vele verhalen in de Bijbel, is dit een story die een bijna compleet leven overspant. Margot kent Elzira en Jakov en hun ouders van ongeveer vijfendertig jaar geleden. Wij mogen als lezers mee beleven hoe deze mooie maar eigen-aard-ige Joodse mensen en hun Vlaamse satelliet uitgegroeid zijn en meer kracht en innerlijke rijkdom (én wereldse rijkdom for that matter) zijn gaan vergaren.
Ik ben gelukkig met de waarde van het boek, met het werk van de ziel van Vanderstraeten die hier spreekt. De vele kwaliteiten tracht ik in enkele zinnen duidelijk te maken.
We krijgen vanaf pagina één zeer rake observatie. Het verhaal is doorweven met situaties die we bijna als door een fototoestel te zien krijgen, volgens mij een typische kwaliteit die goede vrouwelijke schrijfsters het beste waarmaken. Dit is sublieme liefde en aandacht voor het uiterst concrete. Voor wat zintuiglijk tot ons komt, via ogen, oren, neus, lippen en huid. Als denker ben ik daarom niet op mijn honger gelaten: hier vind ik doorleefde en doordachte standpunten, en dan wel over soms bijzonder heikele kwesties zoals geloof en anders zijn vandaag, vreemdelingen zoals dat heet, kwesties waarover pers en meeste media maar niet in slagen met diepgang en grote menselijke waardigheid te spreken.
Opvallend en bron van vreugde voor de lezer is verder de aangename, vriendelijke stijl en toon. Wat een souplesse en veerkracht, wat een rustige, gespierde elegantie tijdens dit toch vaak niet zo licht begaanbare parcours. Dit biedt een groot verschil met recente romans van eigen bodem, zoals “Alles verandert” van Kristien Hemmerechts (2015), dat net zoals het boek van de Zuid-Afrikaanse Nobelprijswinnaar dat die schrijfster tot model nam bij het schrijven, erg negatief is van uitstraling, op het lelijke af.
Mazzel tov is een boek over relevante onderwerpen, zoals samenleven over diversiteitsgrenzen heen en hoe mensen tot een goed leven trachten te komen via hun mensvisie, hun visie op het bestaan, hun identiteit en zelfbewustzijn en dus door middel van (in dit geval diep in de geschiedenis en in een Godservaring geankerde) gemeenschappelijk gedragen en persoonlijk doordachte Waarden. En misschien kan Vanderstraeten ons als eerste wel zulk een doordringend en breed panorama van de aard en de legendarische kracht van deze exotische mensen leveren, omdat zij zelf ook stevig in haar schoenen staat. Margot is een meisje, intussen een dame, die heel goed in staat is na te denken over mens, maatschappij en zingeving, betekenis. Dit verhaal is meer dan drie decennia rustig gerijpt in de bovenkamer van de schrijfster, een Vlaamse die als kind leefde in een multiculturele, niet eens bepaald welstellende omgeving. Een aantal zaken hebben haar getriggerd het boek te schrijven. In interviews geeft Margot aan dat de vonken die haar de pen deden pakken, ook voor haarzelf nog niet helemaal duidelijk zijn.
Leidmotieven zijn “gewone” en daarom ook juist eeuwige & diepmenselijke kwesties zoals relaties en huwelijk, seksualiteit (altijd op zeer discrete manier gebracht, overigens), religie, geestelijke gezondheid, lekker eten, gezelligheid, luisteren naar elkaar, steun verlenen, kwetsbaarheid, onzekerheid, (on)gerechtvaardigde trots, het gewicht van een sterk zelfbewustzijn, eenzaamheid, vervreemding, humor & vooral het eeuwige thema van contacten met vreemde landen en culturen. En verder ontvangen wij een hele rits vragen en antwoorden over opvoeding. Opvoeding die ons te beurt is gevallen als jongelingen, of die wij zelf aan jongeren of aan een breed publiek willen meegeven, in de vorm van een educatief beroep, reportages, columns, boeken, of via onze meningen in gesprekken of via de sociale media.
Een ander thema van groot belang in dit machtige en toch bijna altijd lichtvoetige verhaal, is volgens mij iets waar mensen altijd min of meer van nature naar hunkeren, ook al blijft dat verlangen vaak onbewust: persoonlijke geestelijke groei. In alle tijden hebben terecht “grote geesten” de andere, de kleine mensen tot eerbied gebracht, inspiratie geboden en tot imitatie uitgenodigd. Dat moet even benadrukt worden, in tijden dat er een modieuze tegenbeweging gaande is, die alle verschillen meent onder het tapijt te moeten vegen. Of het nu om de oerkloof tussen man en vrouw gaat, of over verschillen in studieniveau, sociale klasse, afkomst of geestelijke rijkdom. Mij lijkt dat mensen des te beter en op aanvullende wijze met elkaar zullen kunnen samen werken en samen leven, indien vooraf voldoende recht geschied aan hun persoonlijke en collectieve eigenheid en dus aan de rijke verschillen.
Een leuke troef van dit verhaal zijn zeker de extreem levensechte, interessante dialogen. Het verhaal met zijn vele uiterst interessante en pittige gesprekken en situaties, vraagt om verfilming. Op dit vlak kunnen wij de vinger leggen op het métier van de schrijfster die al sinds haar twintigste in Antwerpen woont nadat zij in Limburg is opgegroeid. Klasse, hoe zij in staat is gebleken volkomen plausibele dialogen te schrijven over interessante gesprekken die zij tientallen jaren voordien voerde, en die zij onmogelijk letterlijk kan hebben onthouden of genoteerd.
En dan is er het grote thema van het geloof. Zelf, dat weten mijn lezers, ben ik zoals vele inheemse Vlamingen door jaren van grote afkeer van Kerk en institutioneel geloof gegaan. Ik verwierp rond mijn 25ste met kracht het hele boeltje. Dat is intussen wel dertig jaar geleden. Geleidelijk aan ben ik een Revenant geworden, een bekeerling. Sinds 2003 ben ik actief de Bijbel gaan lezen en overdenken, en heb ik voortdurend vergelijkingen gemaakt. Wat ik in de heilge, diepzinnige teksten van psalmen en evangelie, van wijsheidsboeken en exodusverhalen vind, heb ik in verband trachten brengen met de boodschappen over leven en zingeving die ik mocht ontvangen uit andere werelden. Zoals mijn studie van de geschiedenis als Historicus, de biologie, als autodidact en veldornitholoog, mijn reizen, mijn passie voor persoonlijke ontmoetingen en gesprekken, lectuur van romans en graphic novels enzovoort. Die open debatten ben ik aangegaan van de winkelstraten van Washington DC tot de stations en bars van Ryzan (Rusland), van Novgorod en Zagreb tot onder de piramides van Caïro en de reuzenbeelden van de farao & zijn echtgenote van Aboe Simbel, zittend in de kano tijdens tochten in de gorges du Tarn of in het al even ongerepte Poolse Mazurië, van de topless stranden van de Costa Brava tot de statige bibliotheken en musea van Londen, van de bossen met hun beren bij Ljubljana tot het zwembad, de terrasjes en de begijnhofkerk in mijn geboortestad. Een multicultureel huwelijk en de daarbij horende talrijke vriendschappen met mensen van wie de bakermat op vele duizenden kilometers zuidelijk lag, zijn de kroon op dat werk van ontdekkingsreiziger geweest. In Leuven is het intussen, zoals in het Antwerpen of New York van het boek, mogelijk met mensen van zeker tachtig nationaliteiten conversaties, vriendschappen en relaties aan te gaan, wat ik met gretigheid heb gedaan. Via vriendschap met een Chinese m/v krijg ik als totale onderzoeker een ongelofelijk sterke inkijk in de betreffende cultuur, en dat gaat zo op voor alle culturen. Ik ben niet de enige die het keer op keer meent te mogen besluiten en aanprijzen: “Ga voor de face to face ontmoeting!” Spreek niet de hele tijd over de moslims, de zwarten, de Joden, de Grieken, maar spreek mét de mensen zelf. Als er één manier is die de hedendaagse Toren van Babel kan weghouden van oorlog, ongeluk en mislukking dan is het wel deze. Mijn verworven diepe begrip van wat de mens is, loopt overigens zeer parallel met wat Margot Vanderstraeten meemaakt, overdenkt en besluit.
Op het punt van het geloof ga ik zelf dieper, met respect, en ben ik meer enthousiast en overtuigd. Hoewel de zichzelf voortdurend relativerende, goudeerlijke observator en analist die zij is, vaak tot aan het randje van het grote erkennen van de waarde en zelfs het verkieslijke van een leven in diep geloof blijkt te komen. Zoals in de slotbladzijden waar Margot opmerkt hoe het grote huwelijks- en familiale geluk dat de joodse familie van de Schneiders bereikt, een tegenbewijs vormt voor haar eigen levenslang meegedragen moderne, negatieve opvatting daarover. Een ander voorbeeld is dat de Joden door hun gemeenschappelijke wereldbeeld en mensvisie, en dus door de vrijwillig gekozen beperkingen aan hun doen, denken en laten, een netwerk van wederzijds begrip vormen dat de aarde overspant. Dat laat toe dat zoon Jakov, opgegroeid in Antwerpen, heel makkelijk kan ankeren in New York, en daar zelfs op korte tijd professioneel kan floreren. Net zoals in Tel Aviv of Amsterdam.
Jammer, maar we leren ook over het minder fijne klimaat voor Joden in ons land, in Antwerpen. Die veel vervolgde mensen dragen schrik mee zoals wij een strik of een broek. Elke familie heeft permanent een valiesje klaar staan met up to date reispassen… Om te kunnen vluchten, als het sociale klimaat, zoals tientallen keren sinds het begin van onze jaartelling, weer eens desastreus zou omslaan… En er is meer. De Verenigde Staten en de Big Apple zijn een milieu waar de Joden, en bij uitbreiding elke burger, vrijer kan ademen, waar meer vrolijkheid in de lucht hangt. En dat is een vaststelling die blijft, ook als we de hoge criminaliteitscijfers en de vele gevangenen enzovoort die de VSA tellen, in rekening brengen. Europa torst een zware last, die permanent in de lucht hangt op onzichtbare wijze. Ik bedenk tijdens de lectuur dat ik persoonlijk juist om die culturele mist wat op te kunnen klaren, en in de hoop bij precieuze universele bronnen van lol en genoegen uit te komen, geschiedenis ben gaan studeren. De Europese leefwereld, dat is een raar klimaat, waar mijn ziel graag op allerlei manieren grondig en graag afstand van mag nemen.
Om het nog even over het Joodse en het christelijke geloof te hebben, mijn observatie is dat mensen in ons landje te vaak ervan uitgaan dat geloof en gebed voorbijgestreefd zijn, hun tijd hebben gehad. Dat is overigens in elk geval een opinie die enkel tussen Polen en Spanje zo beleden wordt. In de grote rest van de wijde wereld is dat niet zo het geval. Zelfs de uiteraard zeer rationeel ingestelde hoofdredacteurs van The Economist, Mickletweight and Wooldridge hebben intussen al zes jaar terug een verwonderd en gedetailleerd boek moeten schrijven met als titel:
“God is back”.
Dit is niet de plaats om dit thema intellectueel uit te spitten. Maar Mazzel tov is na vijf weken weken aan zijn vijfde druk toe, sinds enkele dagen staat het op nummer een van de best verkochte werken. (Dat is dan altijd na de Bijbel zelf, zoals u weet, die cijfers worden consequent uit de hitlijsten gehouden. Dat boek der boeken verkoopt uit zichzelf wel, en het commerciële en burgerlijke klimaat is er niet naar om zich hoe dan ook te associëren met bijbels geloof…). Als ik diep nadenk over de redenen waarom Margot Vanderstraeten, toch een uitzonderlijk fijne persoonlijkheid met diepgang en envergure, dat weten alle Facebookvolgers, nu juist met dit verhaal haar eerste Succes, haar doorbraak kent, dan lijkt mij dat ook dit als reden te hebben. In het boek krijgen wij een hoop kenmerken van het leven van mensen en families die op zeer religieuze manier leven, bij wie duizenden grote en (zeer) kleine keuzes rechtstreeks geleid worden door Bijbelse inzichten, oude tradities en krachtige opvattingen over het samenleven, opvattingen die in “heilige teksten” zijn gecodifieerd. Ik kan mij best voorstellen dat de vele duizenden enthousiaste lezers van het boek zich de ogen open trekken en een ware “aha-Erlebnis” meemaken. Hier krijgen wij, merkwaardig en paradoxaal genoeg vanuit de observatietoren van een consequent ongelovige vrouw van bij ons, een helder en overtuigend beeld van de grote waarde van een gelovig en familiaal sterk gepeilerd bestaan, hier en nu, in onze tijd, in een door en door neo-liberale maatschappelijke omgeving. Een omgeving waarin het blote bestaan stilaan overigens voor een grote minderheid onbegonnen werk is geworden, daar besteedde ik zelf al vaak aandacht aan in mijn stukjes. (Een bondige waardering voor die blogs en opiniestukken vanwege Margot Vanderstraeten vindt u nu in de bio schets bij De Wereld Morgen).
Alleen al te merken wat die zogezegd achterhaalde levensvisie en bestaansoriëntatie van de religieuze mens oplevert voor die vrouwen, mannen en kinderen op materieel vlak, en op het vlak van levens-voldoening, die leeservaring moet velen tot een heerlijke, kostbare verbouwereerdheid brengen. En wellicht ook, voetje voor voetje tot een zachte nieuwe openheid naar religiositeit. En tot meer openheid ook naar een bestaan dat, zoals dus bij de Joden overal ter wereld, veel meer om Studie draait, om verrijking van de geest. Heel wat waardevolle lessen bevat dit verhaal dus, voor de tijdgenoten in dit Europa met “zijn lugubere geschiedenis” (M. Vanderstraeten), waar een fantastisch krachtige gemeenschappelijke factor is en blijft dat Adolf Hitler er zo lelijk heeft huisgehouden.
Hoe is het mogelijk geworden, dat deze fijne vrouw op eigen krachten precies het tegendeel heeft kunnen realiseren van die grote jodenhater, die moorddadige, getalenteerde maar perverse massamoordenaar? Wat voor stille kracht maakte dat Margot dag na dag, jaar na jaar de meest vervolgde groep mensen op aarde niet alleen kon verdragen in haar nabijheid, maar er ook een wederzijds verrijkende relatie is mee aan gegaan? Het is nog vroeg om dat te beoordelen. Maar ik stuit op een verklaringssleutel als ik mij bezin op de waarden die ik zelf van mijn ouders mee heb gekregen. “Cultiveer je interesse”. “Luister naar mensen”. “Wees nederig, want je noemt jezelf wel een grote olifant, maar de rimboe is veel groter”. “Doe het goede”. “Help mij, de medemens die het lastig heeft”. Die interesse, nederigheid, empathische vermogens en openheid lieten de Vlaamse toe iets belangrijks te bewaren in de omgang naar de Joden, iets dat miljoenen voor haar hebben moeten loslaten in contact met wat de Franse filosofen “autrui” noemen, de andere, de altijd vreemde mens: Eerbied. Ontzag voor het mysterie van de mens.
In tijden van beleidsmensen die het franke woord en de brutale beleidsdaad verkiezen, kan dit verwondering wekken. Het levensverhaal van mevrouw Verstraeten en de succes story van dit schattige boek doen echter impliciet een boekje open over de immense waarde van “soft power”. De actuele geschiedenis rond de nieuwe president van de USA bewijst intussen dag na dag hetzelfde, vanuit het perspectief van het tegendeel: brute, domme, agressieve, arrogante, leugenachtige macht is niet werkelijk leefbaar, en levert ten langen leste alleen verliezers op. Margot Vanderstraeten daarentegen, is een Teken. “Een mens die drager is van een Boodschap”, zoals niet toevallig net de Joden al eeuwen de essentie benadrukken van de menselijke persoon. Misschien snellen daarom dezer dagen ook juist hele volksstammen naar de boekhandel om haar werk te verwerven: deze tijd heeft gewoon nood aan sterke boodschappen van hoop en aan inspiratie om moedig en niet alleen, maar sàmen het levenspad te gaan.
Stefaan Hublou Solfrian
Mazzel tov. Mijn leven als werkstudente bij een orthodox-joodse familie.
Margot Vanderstraeten.
Atlas contact, 335 pagina’s.
19,99 euro bij Fnac.
