Mazzel tov van Margot Vanderstraeten is een terugblik op de jarenlange omgang als intellectuele nanny met een zeer vrome Joodse familie. Die werkrelatie die begon toen Margot zelf nog studeerde, werd gaandeweg een persoonlijke relatie van wederzijdse sympathie en voortschrijdend begrip met een bijzonder soort mensen: (modern-) orthodoxe Joden. Wij hebben hier dus te maken met een wereldwijd vrij uniek verhaal. Er vinden wellicht voortdurend zulke wonderverhalen plaats van vriendschap die hoge muren overbrugt tussen zeer verschillende mensen, maar slechts een in een miljoen vindt wellicht de taal, het pertinente interpretatiekader en de stijl om dat in een fijn boek weer te geven.
Update op 12 april 2018, bij het toekennen van de prestigieuze du Perronprijs aan dit boek: het boek is intussen 37.000 keer aangekocht, wat betekent dat de kaap van de honderd duizend lezers zal gerond zijn. Deze recensie is bijna aan haar duizend consultaties toe. Mazzel tov heeft in de herfst van 2017 de prijs van het Religieuze Boek gekregen, en is bij De Standaard Boek van het Jaar. Voor het Nederlandse NRC werd dat de tweede plaats.
Door het lezen van deze memoir heb ik zin gekregen het hele oeuvre van de schrijfster te lezen. Dat overkomt mij niet meer dan een of twee keer per decennium en met deze waardering sta ik niet alleen, ik verneem van de schrijfster dat de vijfde druk in voorbereiding is. De inhoud van het verhaal kunt u nalezen op de site van de schrijfster en in de talrijke jubelende recensies. Ik heb even nagedacht over de crux van dit succes, en van mijn heerlijke lectuurervaring. Wat wij met deze memoir ontvangen is een zonder meer noodzakelijke aanvulling op nieuwsberichten en teksten over essentiële zaken en over de mens die in contact komt met personen die op straffe manier anders zijn. Het boek is al redelijk uniek omdat het “waar gebeurd” is, en geen steekvlam-commentaar bevat bij nieuws dat men opstelt met commerciële bedoeling. Zoals vele verhalen in de Bijbel is dit een story die een bijna compleet leven overspant: Margot Vanderstraeten kent Elzira, Jakov en hun ouders sinds vijfendertig jaar. Wij mogen als lezers mee beleven hoe deze mooie, eigen-aard-ige Joodse mensen en hun Vlaamse satelliet in die tijd uitgegroeid zijn en meer kracht en innerlijke rijkdom (én wereldse rijkdom for that matter) zijn gaan vergaren.
Ik wordt zowaar gelukkig bij de grote waarde van het boek, met het werk van de ziel van Vanderstraeten hier spreekt. We krijgen vanaf pagina één zeer rake observaties. Het verhaal is doorweven met situaties die we bijna als door een fototoestel te zien krijgen, wellicht een kwaliteit die goede vrouwelijke schrijfsters het beste waarmaken. Dit is sublieme aandacht voor het uiterst concrete, voor wat zintuiglijk tot ons komt, via ogen, oren, neus, lippen en huid. Als denker wordt je toch niet op je honger gelaten: hier vind ik doorleefde en doordachte standpunten, en dan over soms bijzonder heikele kwesties zoals geloof en anders zijn vandaag, vreemdelingen zoals dat heet, kwesties waarover pers en meeste media niet slagen met diepgang en grote menselijke waardigheid te spreken.
Opvallend en bron van vreugde voor de lezer is verder de aangename, vriendelijke stijl en toon. Wat een souplesse en veerkracht, wat een rustige, gespierde elegantie tijdens dit toch vaak niet zo licht begaanbare parcours. Dit in verschil met recente romans, zoals “Alles verandert” van Kristien Hemmerechts (2015), dat net zoals het boek van de Zuid-Afrikaanse Nobelprijswinnaar dat model stond, negatief is van uitstraling, op het lelijke af.
Mazzel tov is een boek over blijvend relevante onderwerpen als samenleven over diversiteitsgrenzen heen en hoe mensen tot een goed leven trachten komen via een mensvisie, via hun visie op het bestaan, via hun identiteit en zelfbewustzijn. En door middel van (in dit geval diep in de geschiedenis en in een Godservaring geankerde) gemeenschappelijk gedragen en persoonlijk doordachte Waarden.
Misschien kan Vanderstraeten ons als eerste wel zulk een doordringend en breed panorama van de aard en de legendarische kracht van deze exotische (dit betekent buitenlandse) mensen leveren, omdat zij zelf ook stevig in haar schoenen staat. Margot Vanderstraeten is een meisje, intussen een dame, die heel goed in staat is na te denken over mens, maatschappij en zingeving, betekenis. Dit verhaal is meer dan drie decennia rustig gerijpt in de bovenkamer van de schrijfster, een Vlaamse die als kind leefde in een multiculturele, niet eens welstellende omgeving. Een aantal zaken hebben haar getriggerd het boek te schrijven, in interviews geeft Margot aan dat de vonken die haar de pen deden pakken, ook voor haarzelf nog niet helemaal duidelijk zijn.
Opvoeding, die grote onzichtbare
De grote Leidmotieven zijn “gewone” en daarom ook juist eeuwige & diepmenselijke kwesties zoals relaties en huwelijk, seksualiteit (altijd op zeer discrete manier gebracht), religie, geestelijke gezondheid, lekker eten, gezelligheid, luisteren naar elkaar, steun verlenen, kwetsbaarheid, onzekerheid, (on)gerechtvaardigde trots, het gewicht van een sterk zelfbewustzijn, eenzaamheid, vervreemding, humor… & vooral contacten met vreemde landen en culturen. Verder ontvangen wij een hele rits vragen en antwoorden over opvoeding. Opvoeding die altijd van grote betekenis is: omdat zij ons herinnert aan wat ons te beurt is gevallen, of omdat zij inspireert over deze die wij zelf aan jongeren, of die wij aan een breed publiek willen meegeven, via een educatief beroep, door het schrijven van reportages, columns en boeken, of die wij bieden via onze meningen in gesprekken of via sociale media.
Een ander thema van belang in dit machtige en toch bijna altijd lichtvoetige verhaal, is iets waar mensen altijd van nature naar hunkeren, ook al blijft dat verlangen soms onbewust: persoonlijke geestelijke groei. In alle tijden hebben “grote geesten” de kleinere mensen tot eerbied gebracht, inspiratie geboden en tot imitatie uitgenodigd. Dat mag wellicht even benadrukt, in tijden dat een modieuze tegenbeweging bestaat, die verschillen meent onder het tapijt te moeten vegen. Of het nu om de oerkloof tussen man en vrouw gaat, of over verschillen in studieniveau, sociale klasse, afkomst of geestelijke rijkdom. Is het niet zo dat mensen beter en op aanvullende wijze met elkaar zullen samen werken en leven, wanneer vooraf voldoende recht geschied aan hun persoonlijke en collectieve eigenheid? En dus aan de rijke verschillen.
Een leuke troef van dit verhaal zijn zeker de extreem levensechte, interessante dialogen. Het verhaal met zijn vele uiterst interessante en pittige gesprekken en situaties, vraagt om verfilming. Op dit vlak schittert het métier van de schrijfster, die sinds haar twintigste in Antwerpen woont nadat zij in Limburg is opgegroeid. Klasse, hoe zij in staat is gebleken volkomen plausibele dialogen te schrijven over interessante gesprekken die zij toch tientallen jaren voordien voerde, en die zij niet letterlijk kan hebben onthouden of genoteerd.
En dan is er het grote thema van het geloof. Zelf ben ik zoals vele Vlamingen door jaren van afkeer van Kerk en institutioneel geloof gegaan. Ik verwierp rond mijn 25ste met kracht het hele boeltje. Dat is intussen dertig jaar geleden. Geleidelijk aan ben ik Revenant geworden, een bekeerling. Sinds 2003 ben ik actief de Bijbel gaan lezen en overdenken, en heb ik voortdurend vergelijkingen gemaakt. Wat ik in de heilige, diepzinnige teksten van psalmen en evangelie, van wijsheidsboeken en exodusverhalen vind, heb ik in verband trachten brengen met de boodschappen over leven en zingeving die ik mocht ontvangen uit contacten met mensen uit andere werelden. Het materiaal? Studie van de geschiedenis als Historicus, de biologie, als autodidact en veldornitholoog, reizen, een passie voor persoonlijke ontmoetingen en gesprekken, lectuur van romans en graphic novels enzovoort. Die open debatten ben ik aangegaan van de winkelstraten van Washington DC tot de stations en bars van Ryazan (Rusland), Novgorod en Zagreb tot onder de piramides van Caïro en de beelden van de farao & zijn echtgenote te Aboe Simbel, in de kano tijdens tochten in de gorges du Tarn en in het ongerepte Poolse Mazurië, van de topless stranden van de Costa Brava tot de statige bibliotheken en musea van Londen, van de bossen met beren bij Ljubljana… tot de rand van het publieke zwembad, de terrasjes en de begijnhofkerk in mijn geboortestad. Een multicultureel huwelijk en de daarbij horende talrijke vriendschappen met mensen van wie de bakermat op vele duizenden kilometers lag, zijn de kroon op dat werk van ontdekkingsreiziger geweest. In Leuven is het intussen, zoals in het Antwerpen of New York van het boek, mogelijk met mensen van wel tachtig nationaliteiten conversaties, vriendschappen en relaties aan te gaan. Via vriendschap met een Chinese mensen krijg ik een sterke inkijk in de betreffende cultuur, en dat gaat zo op voor alle culturen. Je hoort het vaker: “Ga voor de face to face ontmoeting!” Spreek niet de hele tijd o.v.e.r de moslims, de zwarten, de Joden, de Grieken, maar spreek mét de mensen zelf. Als er één levensstijl is die de hedendaagse Toren van Babel kan weghouden van oorlog, ongeluk en mislukking dan wellicht deze. Het aldus verworven begrip van wat de mens is, loopt parallel met wat Margot Vanderstraeten meemaakt, overdenkt en besluit.
Vlaamse ontdekt de waarde van diep geloof
Op het punt van het geloof ga ik graag dieper, met respect, en ben ik meer enthousiast en overtuigd. Hoewel de zichzelf voortdurend relativerende, goudeerlijke observator en analist die de auteur is, vaak tot aan het randje van het grote erkennen van de waarde en zelfs het verkieslijke van een leven in diep geloof blijkt te komen. Zoals in de slotbladzijden waar Margot opmerkt hoe het grote huwelijks- en familiale geluk dat de joodse familie van de Schneiders bereikt, een tegenbewijs vormt voor haar eigen levenslang meegedragen moderne, negatieve opvatting daarover. Een ander voorbeeld is dat de Joden door hun gemeenschappelijke wereldbeeld en mensvisie, en dus door de vrijwillig gekozen beperkingen aan hun doen, denken en laten, een netwerk van wederzijds begrip vormen dat de aarde overspant. Dat laat toe dat zoon Jakov, opgegroeid in Antwerpen, heel makkelijk kan ankeren in New York, en daar zelfs op korte tijd professioneel kan floreren. Of in Tel Aviv of Amsterdam.
Europese zwaarte
Jammer, maar we leren ook over het minder fijne klimaat voor Joden in ons land, in Antwerpen. Die veel vervolgde mensen dragen blijkbaar schrik mee zoals wij een strik of een broek. Elke familie heeft permanent een valiesje klaar staan met up to date reispassen… Om te kunnen vluchten! Wanneer het sociale klimaat, zoals tientallen keren sinds het begin van onze jaartelling, weer eens desastreus gaat omslaan… En er is meer inspiratie. De Verenigde Staten en de Big Apple blijken een milieu waar de Joden, en bij uitbreiding elke burger, vrijer kan ademen, en waar meer vrolijkheid in de lucht hangt. Dat is een vaststelling die blijft, ook als we de hoge criminaliteitscijfers en de vele gevangenen enzovoort die de VSA tellen, in rekening brengen. Europa torst wezenlijk een zware last, die permanent in de lucht hangt, op onzichtbare wijze. Ik bedenk tijdens de lectuur dat ik persoonlijk juist om die culturele mist wat op te klaren, en in de hoop bij precieuze universele bronnen van genoegen te komen, geschiedenis ben gaan studeren. De Europese leefwereld, dat is een raar klimaat, waar mijn ziel graag af en toe afstand mag van nemen.
Om het nog even over het Joodse en het christelijke geloof te hebben, mijn observatie is dat mensen in ons landje te vaak ervan uitgaan dat geloof en gebed voorbijgestreefd zijn, hun tijd hebben gehad. Dat is trouwens een opinie die enkel tussen Polen en Spanje zo beleden wordt. In de rest van de wijde wereld is dat niet zo het geval. Zelfs de uiteraard zeer rationeel ingestelde hoofdredacteurs van The Economist, Mickletweight and Wooldridge hebben intussen een verwonderd en gedetailleerd boek moeten schrijven met als titel: “God is back”.
Dit is niet de plaats om dit thema intellectueel uit te spitten, maar Mazzel tov is na vijf weken weken aan zijn vijfde druk toe, sinds enkele dagen staat het op nummer een van de best verkochte werken. (Dat is dan altijd na de Bijbel zelf, zoals u weet, die cijfers worden consequent uit de hitlijsten gehouden. Dat boek der boeken verkoopt altijd goed, en het commerciële klimaat is er blijkbaar niet tuk op zich te zeer te associëren met bijbels geloof). Als ik nadenk over de redenen waarom Margot Vanderstraeten, toch een fijne persoonlijkheid met diepgang en envergure, dat weten Facebookvolgers, nu juist met dit verhaal haar grote doorbraak kent, dan lijkt mij dit als reden te hebben. In het boek krijgen wij een hoop kenmerken van het leven van mensen en families die op zeer religieuze manier leven, bij wie duizenden grote en kleine keuzes rechtstreeks geleid worden door Bijbelse inzichten, oude tradities en krachtige opvattingen over het samenleven, door opvattingen die in “heilige teksten” zijn gecodificeerd.
Ik kan mij best voorstellen dat de duizenden enthousiaste lezers van het boek zich de ogen open trekken en een ware “aha-Erlebnis” meemaken. Hier krijgen wij, merkwaardig en paradoxaal genoeg vanuit de observatietoren van een consequent ongelovige vrouw van bij ons, een helder en overtuigend beeld van de grote waarde van een gelovig en familiaal sterk gepeilerd bestaan, hier en nu, in onze tijd, in een door en door neo-liberale maatschappelijke omgeving.²
Alleen al te merken wat die zogenaamd achterhaalde levensvisie en bestaansoriëntatie van de religieuze mens oplevert voor die vrouwen, mannen en kinderen op materieel vlak, en op het vlak van levens-voldoening, moet velen tot kostbare verbouwereerdheid brengen. En wellicht ook, tot een zachte nieuwe openheid naar religiositeit en mogelijk tot meer openheid naar een bestaan dat, zoals dus bij de Joden overal ter wereld, meer om Studie draait, om verrijking van de geest. Heel wat waardevolle lessen bevat dit verhaal dus, voor de tijdgenoten in dit Europa met “zijn lugubere geschiedenis” (M. Vanderstraeten), waar een krachtige gemeenschappelijke factor is en blijft dat Adolf Hitler er met zijn Duitse Reich zo lelijk heeft huisgehouden.
Hoe is het mogelijk dat deze schrijfster precies het tegendeel heeft kunnen realiseren van die grote jodenhater, die moorddadige, getalenteerde maar perverse massamoordenaar? Wat voor stille kracht maakte dat Margot dag na dag, jaar na jaar de meest vervolgde groep mensen op aarde niet alleen kon verdragen, maar er ook een wederzijds verrijkende relatie is mee aan gegaan? Het is nog vroeg om dat te beoordelen. Maar ik stuit op een verklaringssleutel als ik mij bezin op de waarden die ik van mijn ouders heb gekregen. “Cultiveer je interesse”. “Luister naar mensen”. “Wees nederig, want je noemt jezelf wel een grote olifant, maar de rimboe is veel groter”. “Doe het goede”. “Help de medemens die het lastig heeft”.
Het bezit van deze mooie maar zeldzame interesse, nederigheid, empathische vermogens en openheid lieten de Vlaamse toe iets belangrijks te bewaren in de omgang met de Joden, iets dat wellicht miljoenen voor haar hebben moeten loslaten in contact met wat Franse filosofen “autrui” noemen, de andere, de altijd vreemde mens: Eerbied en Ontzag voor het mysterie van deze mens.
In tijden waarin beleidsmensen het franke woord en de brutale beleidsdaad verkiezen, kan dit verwondering wekken. Het levensverhaal van Margot Verstraeten en de succes story van dit schattige boek doen impliciet een boekje open over de verrassend grote waarde van “soft power”. De actuele geschiedenis rond de nieuwe president van de USA bewijst dag na dag hetzelfde, vanuit het perspectief van het tegendeel: brute, domme, agressieve, arrogante, leugenachtige macht is niet werkelijk leefbaar, en levert alleen verliezers op. Margot Vanderstraeten daarentegen, is een Teken. “Een mens die drager is van een Boodschap”, zoals net de Joden al eeuwen de essentie benadrukken van de menselijke persoon. Misschien snellen daarom hele volksstammen naar de boekhandel om Mazzel tov te verwerven: deze tijd heeft nood aan sterke boodschappen van hoop en aan inspiratie om moedig en niet alleen, maar sàmen het levenspad te gaan.
² Een moeilijke maatschappelijke omgeving waarin het bestaan voor een grote minderheid onbegonnen werk lijkt te worden, fenomeen waar ik vaak aandacht aan besteed als publicist. Een woord van waardering voor de opiniestukken door Margot Vanderstraeten staat in de bio De Wereld Morgen.
Mazzel tov. Mijn leven als werkstudente bij een orthodox-joodse familie.
Margot Vanderstraeten.
Atlas contact, 335 pagina’s.
[Recensie 10.377 keer gelezen na precies zeven jaar]
