Na enkele stappen in de kraaknette, uitgestorven straten met de witte gebouwen en de blauwe neonreclame slaat de vervreemding toe. “Alsof ik in de Truman Show rondloop”, zegt Chokri Ben Chikha tegen de blanke ober met de kaarsrechte rug in een restaurant dat sushi, pasta en gegrillde ribbetjes serveert.

“Dat is die film waarin het het hoofdpersonage opgroeit in een fake wereld die eigenlijk een tv-show is”, doet Chokri nog één poging. “I don’t know that movie, sir”, zegt de ober.

Chokri Ben Chikha probeert een gevoel te verwoorden dat de hele theatergroep besluipt hier in Durbanville, ooit een wijngebied in de buurt van Kaapstad, nu een suburb voor de blanke middenklasse in het uitgestrekte urbane gebied rond de tweede grootste stad van Zuid-Afrika.

In Durbanville zijn de straten breed. De afwezigheid van voet- en zebrapaden laat er geen twijfel over bestaan. Voetgangers zijn hier niet gewenst. Mensen zie je enkel aan het stuur van voorbijrazende auto’s. Winkels zitten onder de stolp van blinkende malls.

De muren van de guest house waar de theatergroep onderdak vond, zijn hoog. Daarboven prijkt een prikkeldraad en de meeste huizen hebben ook een waakhond die woest tegen de poort opspringt als je er voorbij wandelt.

Verdeeld land

De apartheidsstaat verdeelde de bevolking in vier groepen – blank, zwart, coloured en Indiërs – en sloot die op in duidelijk van elkaar onderscheiden wijken. Tussen die wijken mocht er geen mobiliteit zijn en daarom werden er – zeker tussen de blanke en de andere wijken – onoverkoombare fysieke obstakels opgetrokken. Dat kon een nutteloos rangeerstation zijn, een autosnelweg, een sportstadion of een waterreservoir, als het maar groot en ondoordringbaar was.

De stad is na de apartheid uit zijn voegen gebarsten maar de verminkingen van de apartheid bleven. Ook de opdeling volgens kleur toont zich bijzonder hardnekkig.

Die littekens zorgen er voor dat je in Kaapstad en omgeving nooit zomaar van A naar B kan reizen. Wat in vogelvlucht maar een paar kilometer is, kan al snel een tocht van tien of meer kilometer worden langs de vele obstakels.

Het Vlaamse gezelschap Action Zoo Humain werd in Kaapstad uitgenodigd door de University of the Western Cape. Deze van oorsprong gekleurde universiteit ligt in een niemandsland omgeven door dergelijke obstakels.

Action Zoo Humain mag de voorstelling De waarheidscommissie opvoeren in de Senate Hall, een bijzondere plaats, zwanger van de symboliek. Hier zetelde het gecontesteerde parlement van de coloured tijdens de apartheid. In die tijd waren er hevige discussies onder de onderdrukte bevolking of ze de pseudo-democratische instellingen van de apartheidsstaat moesten boycotten of er net maximaal gebruik van maken.

Na 1994 werd het gebouw ingelijfd door de uitdijende campus. De kantoorruimtes worden gebruikt door faculteiten die met plaatsgebrek kampen. De parlementszaal zelf bleef twintig jaar onaangeroerd. “Afbreken of restaureren? De discussie over wat we moeten aanvangen met dit gebouw hebben we nog niet gevoerd”, zegt Larry Pokpas, die aan het hoofd staat van de universiteit.

De University of the Western Cape is voor het Belgische gezelschap een heerlijke plaats om een stuk te spelen over een waarheidscommissie. Op deze campus vonden tal van cruciale zittingen plaats van de echte Truth and Reconciliation Commission (TRC) onder leiding van aartsbisschop Desmond Tutu.

De universiteit was aanvankelijk enkel toegankelijk voor de coloured en had een blanke leiding, maar na jaren van niet aflatend studentenprotest kwam daar verandering in. UWC werd een bolwerk van de anti-apartheidsbeweging en deed zware inspaningen om studenten uit een achterstandpositie aan te trekken. Steeds meer zwarten vonden hun weg naar deze universiteit. UWC werd daarvoor bestraft met financiële sancties en uiteindelijk ook een drooglegging zodat de universiteit op het einde van de apartheid zo goed als bankroet was.

Partnerschap met Universiteit Gent

Twintig jaar later kijk je hier je ogen uit op een prachtige campus met uitgestrekte sportterreinen. UWC maakte een stijle klim in de ranking van universiteiten en is nu één van de beste van Zuid-Afrika. Een samenwerkingsverband met de universiteit van Gent speelde daar een cruciale rol in. Die partnerschap legde de basis voor andere samenwerkingen en hielp ook mecenassen over de streep te trekken. “Deze universiteit paart academische excellentie aan sociaal engagement”, zegt Annelies Verdoolaeghe die aan het hoofd staat van de vakgroep Afrikanistiek in Gent en academisch assistent was van de coördinator van de samenwerking.

“Dit is echt een succesverhaal”, zegt Verdoolaeghe. “Journalisten uit Europa tonen altijd de miserie als ze naar hier komen. Ook bij de dood van Mandela zag je op de VRT weer de clichébeelden van de sloppenwijken. Maar dit tonen ze nooit. Het succes van deze universiteit is één van de vele positieve evoluties in Zuid-Afrika. Er zijn hier ontzettend veel boeiende culturele en intellectuele dynamieken.”

Sociaal engagement is een onmisbare drijfveer van de professoren die les geven op UWC. De lonen zijn laag. Wie hier blijft, doet dat om deel uit te maken van een uniek project. De professoren die ouder zijn dan veertig hebben ook allemaal een complexe geschiedenis van verzet tegen de apartheid. Literatuurprofessor Miki Flockemann bijvoorbeeld. Zij is al een tijd op pensioen maar blijft met hart en ziel betrokken bij de universiteit.

Ze sleurde Chokri Ben Chikha twee dagen aan een stuk langs volle aula’s om de studenten warm te maken voor het toneelstuk. ‘s Avonds neemt ze ons mee naar Observatory, de buurt waar ze woont. Dit was een van de weinige gemengde wijken onder de apartheid en is nu een trefplaats voor studenten en alternatievelingen. Je vindt er zowaar een anarchistische boekenwinkel en in het restaurant Ganesh zullen we voor het eerst gemengde tafels zien.

Terwijl we door het nachtelijke Observatory lopen, vertel ik Miki over de Dansaerstraat en de Gentsesteenweg, twee totaal gescheiden werelden in Brussel die eigenlijk één lange straat vormen maar die doorgeknipt worden door een kanaal. Miki wijst naar het kruispunt dat we net gepasseerd zijn: ‘We zijn net zo’n kanaal overgestapt.” Eén onooglijke straat zijn we overgestoken en het verschil is opmerkelijk. Hier geen gemengde cafés meer. De mensen aan de bar zijn blank. Ook aan de tafeltjes zit geen enkele zwarte. Hoe werkt die grens? Waarom heeft discriminatie na de apartheid slechts plaveisel en een zebrabad nodig?

Apartheid

Miki en haar man behoorden tot de blanken die zich verzetten tegen de apartheid. “Tijdens de apartheid was het duidelijk. You were the oppressor or the oppressed. Blanken die zich tegen apartheid verzetten werden in de armen gesloten door de zwarten”, zegt Miki. Maar de wraak van de blanke onderdrukker was bitter. Ze zat met een baby van zeven maanden op haar schoot toen er een brandbom in haar huis werd gegooid. Haar man gaf les aan de universiteit van Stellenbosch en was een gewaardeerde onderzoeker. “Hem durfden ze niet rechtstreeks te raken. Maar de woede werd gekoeld op zwarten die met hem in contact kwamen. Als iemand in zijn buurt werd opgemerkt, gingen ze achter hem aan.”

De enige uitstap die het theatergezelschap zich tijdens de intensieve repeteerperiode in Zuid-Afrika kan veroorloven is het obligate bezoek aan Robbeneiland. Na een boottocht van zes kilometer worden de bezoekers daar rondgereden in een bus die passeert langs de belangrijkste bezienswaardigheden. Hoogtepunt is het bezoek aan het gevangenissencomplex waar Mandela en de andere kopstukken van het ANC werden vastgehouden. Een ex-gevangene vertelt wat anecdotes over de barre leefomstandigheden en leidt de groep daarna langs de benauwende cellen.

Robbeneiland is een eerbetoon aan de ontelbaar vele moedige mensen die zich verzet hebben tegen apartheid en daarvoor zwaar moesten boeten. In tegenstelling tot wat je zou verwachten staat niet alles in het teken van de ondertussen bijna heilig verklaarde Mandela. Ik merkte slechts één foto van hem op.

Maar tegelijk is het weer zo’n bizarre ervaring. De toeristen die het eiland bezoeken zijn bijna uitsluitend blank. De ex-gevangene die omgeschoold werd tot gids, wordt door een toerist gevraagd of hij rugklachten overhield aan het slapen op de grond waarna hij een verfrommeld briefje van 50 rand toegestopt krijgt als fooi.

De voorstelling De waarheidscommissie gaat over de mensentuinen op de wereldtentoonstelling van 1913 in Gent. Het publiek kon zich 101 jaar geleden vergapen aan 128 Senegalezen en 60 Filipijnen. Is dit gevangeniscomplex ook een menselijke zoo?

De aankleding van Robbeneiland met die reusachtige afbeeldingen van gevangenen die triomferen bij hun vrijlating maken van dit museum een ode aan het verzet. Waarom voelt dit dan aan als goedkoop voyeurisme? Is het omdat in Zuid-Afrika zo weinig veranderd lijkt twintig jaar na het einde van de apartheid?

Acteur Zouzou Ben Chikha vloekt en schudt ontgoocheld het hoofd als we na de terugtocht van Robbeneiland door het entertainment en shopping paradijs Waterfront lopen. Deze historische haven is nu in handen van Growthpoint, het grootste vastgoedbedrijf van Zuid-Afrika. Aan de ingang van een terras lokt een man met West-Afrikaanse ritmes op een conga toeristen naar het restaurant. Daar is de menselijke zoo weer. Op het terras maakt een blanke man geïrriteerd met zijn mond een klikkend geluid om een zwarte dienster te roepen.

Rassentegenstellingen

Is het door die beladen geschiedenis dat de rassentegenstellingen zich bij elke stap zo brutaal opdringen. De cijfers liegen niet. Zuid-Afrika is de derde meest ongelijke plaats ter wereld. En die kloof tussen arm en rijk loopt vrijwel langs dezelfde kleuren als twintig jaar geleden. In 2008 behoorden 83 procent van de blanken tot de 20 procent topinkomens. Bij de zwarte bevolking is dat slechts 11 procent. In 2006 was 70 procent van de grond in handen van blanken.

Er groeit onder progressieven in Zuid-Afrika stilaan een consensus dat het een vergissing was om tijdens de sleuteljaren tussen de vrijlating van Mandela en de eerste democratische verkiezingen de economische onderhandelingen te scheiden van de politieke onderhandelingen. De meest toegewijde anti-apartheidsactivisten richtten al hun aandacht op de politieke toppen tussen Mandela en F.W. De Klerk, de leider van de blanke Nationale Partij.

De economische onderhandelingen werden overgelaten aan een team van technici onder leiding van Thabo Mbeki, de latere opvolger van Mandela. Het was in die tweede reeks onderhandelingen dat de blanke elite alle slagen thuis haalde. Er werd bijvoorbeeld beslist om de centrale bank onafhankelijk te maken van de regering en de man die de bank onder de apartheid leidde, mocht blijven zitten. In de nieuwe grondwet werd een clausule opgenomen die het privébezit beschermde waardoor een mogelijke herverdeling van de gronden voortaan een misdaad is. Zuid-Afrika sloot zich ook aan bij GATT, de voorloper van de Wereldhandelsorganisatie, zodat het niet langer mogelijk is kwetsbare industrieën te beschermen.

En net voor de verkiezingen werd een deal van 580 miljoen dollar met het IMF gesloten. Eén van de voorwaarden was dat de lonen beperkt zouden worden. Nog voor de eerste democratische verkiezingen, zat het ANC in een dwangbuis. De nieuwe regering kon wel de bestaande inkomsten wat beter verdelen, maar aan de eigendomstructuren viel niet te wrikken. Zo kan het dat in die twintig jaar miljoenen gezinnen eindelijk elektriciteit en stromend water kregen en dat er twee tot drie miljoen sociale woningen werden gebouwd, maar dat de ongelijkheid alleen maar erger werd.

Ghandi

Twee dagen voor de Zuid-Afrikaanse première van De waarheidscommissie wordt er nog hard geschaafd aan de teksten. De acteurs zullen vijf verschillende talen gebruiken. De voorstelling past zich daarmee meer dan de acteurs vermoeden aan aan de Zuid-Afrikaanse realiteit waar elf officiële talen weinig problemen opleveren en de bewoners vlot overschakelen van de ene naar de andere taal.

In het stuk neemt Tom Lanoye het op voor de Vlaamse schrijver Cyriel Buysse die de Filipijnen in Gent omschreef als “een mengselproduct van apen en Mongolen”. Lanoye die elk jaar overwintert in Kaapstad doet dat in het Engels en het Afrikaans. Hij zette de tekst helemaal naar zijn hand. Niemand minder dan Ghandi, die in die tijd in Zuid-Afrika verbleef, maakte zich in dezelfde periode als Buyse schuldig aan de meest racistische uitspraken, onthult Lanoye.

Lanoye triomfeert als hij de leider van de jongerenbeweging van het ANC kan citeren. “We have to look at the bigger picture”, zei die bij de inhuldiging van een beeld van Ghandi in Kaapstad. Het is een rol natuurlijk, maar tegelijk is er bij Lanoye oprechte ontgoocheling dat net Buyse, de volkschrijver die het opnam voor de kleine man, ordinair racistische teksten schreef.

Bij de laatste repititie loopt technisch van alles fout, maar een dag later is daar niets van te merken. Het publiek leeft mee. Mourade Zeguendi (bekend van Les Barons) krijgt applaus voor zijn uithaal naar het integratiebeleid in Vlaanderen. Bij aanvang van de dans van Chantal Loïal die een hommage brengt aan Saartjie Baartman wordt hier en daar onhandig gelachen, maar die lach bevriest na een paar minuten op de gezichten en maakt plaats voor ontroering en verwarring.

Na afloop stormt Melody Williams, evenementcoördinator van de universiteit, met molenwiekende armen naar buiten. “Dit stuk moet in elke universiteit, in elke school gespeeld worden”, zegt ze opgewonden. Een Scandinavische onderzoeker die een tijd aan UWC verblijft, is onder de indruk: “Na de voorstelling zei mijn Afrikaanse collega waar ik al jaren mee samenwerk: dit is precies hoe ik me voel in Europa. En daar stond ik van te kijken. We hebben het nooit eerder gehad over racisme.”

Duizend waarheidscommissies

Een waarheidscommissie vertelt altijd meer over het heden en en de toekomst dan over het verleden. Dat is bij deze fictieve waarheidscommissie niet anders. De ontmenselijking van de Senegalezen en Filipijnen een eeuw geleden in Gent is de aanleiding om het over de koloniale erfenis en de hedendaagse omgang met diversiteit te hebben. Alle stemmen van het huidige debat zitten in het stuk. Van het culpabiliserende relativisme van N-VA-kopstuk Liesbeth Homans, de idee dat vlekkeloos Nederlands alle problemen kan oplossen tot de machteloze woede van de slachtoffers van de discriminaties.

“Het debat over diversiteit draait al jaren rondjes. Een waarheidscommissie zou die impasse kunnen doorbreken. De partij die dat in België op de agenda zet, krijgt mijn stem”, zegt Chokri Ben Chikha. “Maar misschien moeten we niet wachten op een centralistisch initiatief. In Zuid-Afrika waren er op lokaal niveau tal van kleinere commissies die zich inspireerden op de grote waarheidscommissie. Met die kleine waarheidscommissies kunnen we van onderuit iets opbouwen. Wettelijke discriminaties afschaffen is een belangrijke stap, maar het is niet genoeg. Dat toont Zuid-Afrika. De scheiding tussen blank en zwart zit zo diep in de structuren dat er meer nodig is. Met die waarheidscommissies zouden we in België een paar pijnlijke dingen bespreekbaar kunnen maken. Waarom bepaalde cultuurhuizen in Gent bijvoorbeeld waar een groot deel van de inwoners gekleurd is, 99 procent blank blijven met uitzondering van het onderhoudspersoneel”, zegt Ben Chikha.

Na twee weken is iedereen er van doordrongen hoezeer deze voorstelling thuis komt in Zuid-Afrika. Dit land lijkt op een samengebalde versie van de planeet. Een kleine rijke minderheid van hoofdzakelijk blanken probeert zijn privileges af te schermen. In verhouding zijn de omheiningen rond de villa’s en de gated communities even hoog als de muren rond Europa. Je voelt je hier ongemakkelijk telkens een zwarte je plasticzakken vult in de supermarkt of de vuile glazen afruimt. Maar zijn de vrouwen die in Belgische steden onze huizen schoonmaken in ruil voor dienstencheques anders? En wie stikt in lawaaierige en benauwende ateliers onze kleren voor een aalmoes?

Ontsnappen

Voortdurend voel je de drang om te ontsnappen aan die verstikkende opdeling. Twee keer heb ik het geprobeerd, samen met actrice Marijke Pinoy die in de voorstelling het progressieve geweten speelt. De eerste keer in een taxibus die 16 dicht op elkaar gepakte mensen doorheen drukbevolkte wijken voert. Wijken die de toeristentaxi’s mijden door de brede snelwegen hoog boven de Cape Flats te kiezen. Marijke Pinoy zit naast de chauffeur en neemt de zinderende stad in zich op.

Maar uiteindelijk belanden we toch weer in Observatory, de studendenwijk. Het Zurenborg van Kaapstad, zegt professor Jan Blommaert – die het samenwerkingsverband tussen de Universiteit Gent en UWC tien jaar geleden opstartte – met een grijns. De tweede poging om aan de blankheid te ontkomen, loopt nog faliekanter af. Op zoek naar wat authenticiteit geraken we uiteindelijk niet verder dan een badplaats met Knokke-Le Zoute allures. Die zucht naar authenticiteit die zo typisch is voor Europese toeristen, hoe hard verschilt dat van de nieuwsgierigheid van de Gentse bezoekers van de eerste menselijke zoos?

Bij de acteurs overheerst de ontnuchtering. “Ik dacht: nu gaan we naar het land waar de vrijheid triomfeerde. Maar net als overal zwaait de blanke hier de plak”, zegt Mourade Zeguendi. “Hoe kon het ook anders. In België vieren we 50 jaar migratie. Er zal thee gedronken worden en de handen zullen op elkaar gaan voor folkloristische optredens. Alle politici gaan op de foto met een paar mannen in jellaba en daarna blijven alle problemen gewoon bestaan: de vuilbakscholen, de ghetto’s en de discriminatie op de arbeidsmarkt”, zegt Zeguendi.

“De mensen die België nog een beetje in beweging krijgen, Kompany, Stromae of in Vlaanderen Chokri en Zouzou worden nog altijd opgesloten in de categorie allochtonen. We zitten al aan de vierde generatie en toch worden we nog altijd als migranten beschouwd. Ik wil even goed zijn als Johan Heldenbergh. Ik wil acteur genoemd worden en niet acteur van Marokkaanse origine.”

Energie

Ik klamp op de laatste dag Miki Flockemann aan en wil het weten. Hoe houdt zij dit vol? “Ik heb mij altijd een outsider gevoeld onder de apartheid en misschien helpt dat nu ook. En om te overleven heb ik hun energie.” Ze legt haar arm om twee jonge mensen. Nadia Sanger en Damian Samuels waren tot voor kort studenten van haar.

“Wij zijn de born free generation”, zegt Nadia. “Dat betekent dat wij zonder complexen kritisch kunnen zijn voor onze politici. En het is nog maar twintig jaar sinds de apartheid, weet je. Dingen veranderen niet zo snel. Klopt, de waarheidscommissie heeft niet het gewenste resultaat gehad. De economische kwesties werden er niet aangeraakt. Ook mijn vader is heel kritisch voor de post-apartheid, maar hij herinnert zich dan altijd hoe hij vroeger van het strand geknuppeld werd. You see, it’s complicated”, verontschuldigt ze zich voor haar antwoord dat vol tegengestelde gevoelens zit.

“Het gaat niet alleen over ras maar ook over klasse”, zegt Damian. “De middenklasse is wat diverser geworden, maar de hogere klassen blijven gesloten. Onderwijs biedt een kans om te ontsnappen aan de armoede, maar lost die andere tegenstelling niet op.”

“Alle echt diepe verandering gaat bijzonder traag. Voor mensen die zo kort en snel leven, is dat moeilijk om te verdragen”, zegt Nadia.

De born free generation zal Zuid-Afrika diep veranderen. De energie die we voelden op de universiteit, het enthousiasme waarmee de Gentse Waarheidscommissie onthaald werd en de nuchterheid van de nieuwe generatie stemmen hoopvol. En wat met België? De Waarheidscommissie is na Gent nog altijd op zoek naar een tweede stad die de voorstelling durft te ontvangen. Het donkere verleden onbevreesd en zonder complexen in de ogen kijken, Kaapstad durft het. Waar wachten Brussel of Antwerpen op?