Op 14 december 2017 hield The Coalition of the Willing in Kontich al zijn vijfde gespreksavond. The Coalition is een samenwerkingsverband van enthousiaste ACV’ers, het Masereelfonds en aanverwante geesten. Deze keer ging de kijk- en discussieavond over een thema van formaat: de vakbond van morgen. Eerst werd een documentaire uit de VPRO-reeks Tegenlicht vertoond die de deelnemers meer dan genoeg stof gaf om op in te haken.

De druk op de loon- en arbeidsvoorwaarden in veel Europese landen, de sociale crisis in Griekenland en Spanje, de grote kloof tussen arm en rijk in de VS: het hoeft al lang niet meer aangetoond dat het huidige economische systeem – het kapitalisme – heel veel mankementen heeft en ernstige perverse effecten veroorzaakt. Velen verlangen naar een ander economisch systeem dat de mens niet vermorzelt en exploiteert maar hem of haar centraal stelt. Het lijkt een uitgelezen kans voor vakbonden om mee te bouwen aan een ander samenlevingsmodel en werk te maken van een ‘nieuwe collectiviteit’. De ledenbestanden van vakbonden vergrijzen. Reden te meer om stevig te investeren in een verjonging van de leden.

Paul Mason is de auteur van een boek over ‘het postkapitalisme’. Mason was vroeger economisch journalist bij de Britse openbare omroep BBC. Hij constateert dat ‘het kapitalisme tegen zijn grenzen aanloopt’. Over het Kanaal kregen de vakbonden zeer zware klappen toegediend als gevolg van het antisyndicale beleid van wijlen Maggie Thatcher. De jongeren die onder haar harde vuist opgroeiden – ‘de kinderen van Thatcher’ – hadden maar weinig vechtlust. Maggie schuwde dan ook géén enkel middel om de macht van de vakbonden te breken.

Syndicalisatiegraad

De makers van de Tegenlicht-documentaire over ‘de vakbond van morgen’ stellen dat vakbonden onder druk staan maar ook dat ze ‘meer dan ooit nodig zijn’. Al was het maar om te voorkomen dat de lonen in België en West-Europa worden gedrukt naar niveaus die eerder aan China of India doen denken. In nogal wat landen is de syndicalisatiegraad onder de beroepsbevolking veel te laag. Denk aan het Verenigd Koninkrijk (27 procent), Nederland (22 procent) of de Verenigde Staten (11 procent). Zweden is een positieve uitschieter met een syndicalisatiegraad van circa 70 procent. Ook België zit gelukkig nog in die buurt. Volgens een artikel uit Trends, geen blad met veel sympathie voor werknemersbelangen, bedroeg de syndicalisatiegraad rond 2015 ongeveer 74 procent in ons land.

In de VS vernieuwde de arbeidersbeweging met de ‘Fight for 15’, een campagne om het minimale uurloon in fastfoodrestaurants te doen optrekken naar 15 dollar. “Toen wij met onze campagne begonnen, werden we voor gek verklaard”, zeggen de initiatiefnemers. “We waren maar met zo’n 200 werknemers in New York die actie wilden voeren. Niemand geloofde dat wij onze 15 dollar per uur zouden krijgen. Maar uiteindelijk leidde de campagne wel tot een eerste staking onder de fastfoodwerknemers.” ‘Stand up, fight back’, luidde het motto van deze dappere, slecht betaalde werknemers. Na verloop van tijd werden ze zelfs naar Nederland uitgenodigd om daar het verhaal te doen over hun volgehouden actie. Zichzelf organiseren en actie voeren helpt wel degelijk. In december 2017 liet de Amerikaanse winkelketen Target bijvoorbeeld weten dat ze de minimale uurlonen van haar 323.000 werknemers tegen 2020 zal optrekken naar 15 dollar.

FNV Young & United

Bij onze Nederlandse buren is de kloof tussen arm en rijk aan het groeien. Jonge werknemers komen daar op voor hun belangen via een vakbondswerking zoals FNV Young & United. Deze enthousiaste jongeren voerden actie op de algemene aandeelhoudersvergadering van het beursgenoteerde concern Ahold, bij ons bekend via de ketens Delhaize en Albert Heijn. Eén van de activisten nam het woord op de aandeelhoudersvergadering: “Ik verdien nu 5,96 euro per uur. Tegen dit uurloon zal ik 299 jaar voltijds moeten werken om het jaarloon van topman Dick Boer te evenaren. Wij voelen ons uitgekleed.”

Volgens Paul Haars (FNV Young & United) was er grote nood aan een sterke jongerenbeweging. “We hadden een campagne nodig om de vakbond weer relevant te maken”, vertelt Paul. “Je moet de confrontatie zoeken en jongeren aanspreken. Dat is de enige overlevingsstrategie voor de vakbond. We moeten afstappen van de achterkamertjespolitiek.” FNV Young & United voerde al heel wat actie tegen het jeugdloon in Nederland en groeide uit tot een stevige jongerenbeweging. In ons land organiseerde ACV Jongeren onlangs nog een campagne tegen het jeugdloon (www.fuckjeugdloon.be).

Bij het FNV stelden ze al langer vast dat de achterban zijn buik vol had van het traditionele vakbondswerk en snakte naar een visie op sociale rechtvaardigheid die werknemers en werkzoekenden kan motiveren om actie te voeren. “In de jaren 1990 waren we best tevreden”, luidt het bij de vakbond. “We gingen op de bank zitten met een kopje thee, en de macht nam het over. Dat kopje thee moet wég! We moeten weer veel meer de straat op gaan. We moeten op straat te vinden zijn, samen strijd voeren en samen aan de slag gaan.”

Rotterdamse haven

Niek Stam is een bekende syndicalist bij FNV Havens. “Vroeger werden mensen automatisch lid van de vakbond”, herinnert Niek zich. “De contributie voor de vakbond werd thuis opgehaald.” De vakbondsman is al lang actief in de Rotterdamse haven. Maar de tewerkstelling in die wereldhaven is aanzienlijk teruggelopen. “De haven maakte veel winst maar er tekende zich wel een sociaal bloedbad af. We gingen van 70.000 naar 7.000 werknemers. De haven automatiseert en robotiseert, en dat gaat gepaard met banenverlies.”

In de haven van Rotterdam wordt soms gestaakt. Maar makkelijk is dat niet, de vakbond moet zijn achterban echt overtuigen om mee te staken. “Werknemers gaan niet zomaar staken als je even op je vingers fluit. Als mensen niet genoeg verdienen, valt er niet veel te kopen en pleurt de hele economie in elkaar”, betoogt Niek. Hij lonkt ook naar het idee van het basisinkomen: “Als een bedrijf absoluut 800 man kwijt wil, moet het maar genoeg geld ophoesten zodat de getroffen werknemers de kans krijgen om te gaan vissen of hun oma te helpen.”

De Brit Paul Mason zegt dat we ‘nieuwe slavernij moeten vermijden’. “In de 19^de eeuw zagen we hoe utopische socialistische experimenten mislukten”, merkt hij op. “Nu zitten we met een grote automatisering en met de opkomst van artificiële intelligentie. Die ontwikkelingen zullen de prijs van menselijke arbeid drukken. Maar betaald werk hangt traditioneel samen met inkomen, status, motivatie, vriendschappen. Wat komt er dan in de plaats van onze op werk gebaseerde utopie?”

Ook Mason lijkt iets te voelen voor het basisinkomen. “Geef iedereen zo’n basisinkomen en maak dan uit wie het overgebleven werk moet doen.”

Mason verdedigt de stelling dat we moeten worden georganiseerd als ‘sociale wezens’, en niet noodzakelijk als werknemers. “Het ontbreekt aan nieuwe informele sociale netwerken. Vakbonden moeten collectief onderhandelen maar ze moeten bij het individu beginnen. Ze moeten mensen helpen om hun eigen ondersteuningsnetwerk uit te bouwen.

In Groot-Brittannië is het kapitalisme vaak nog een stuk rauwer dan in landen als België of Nederland, die een solide reputatie van sociaal overleg hebben – ook al willen sommigen graag dat sociaal overleg marginaliseren of uit de weg hebben. Geen wonder dat de inkomensongelijkheid bij onze Britse buren sneller groeit dan in veel andere Europese landen. De brexit zal daar vermoedelijk géén goed aan doen, integendeel.

Maar ook in Groot-Brittannië broeit het verzet. Veel jongeren zien daar te weinig toekomst voor zichzelf. Een mooie kans voor vakbonden om met de juiste boodschap voor de pinnen te komen en jonge werknemers te organiseren en krachtiger te maken.

Cinema Ritzy

De syndicale strijd bij de cinema Ritzy in Londen illustreert wat werknemers kunnen bereiken door de krachten te bundelen. Niet alleen met een traditioneel stakingspiket maar ook met andere, nieuwe, creatieve actievormen.

Bij de Ritzy zagen werknemers hoe heel wat van hun vrienden en kennissen hun koffers pakten. Ze trokken naar Glasgow, naar Berlijn, zelfs naar Portugal: omdat het leven daar goedkoper en minder moeilijk was. “Veel jongeren rolden van de universiteit in een lageloonbaan”, zegt Nia Hughes van de Ritzy. “Onze cinema was een deel van een winstgevende groep, en wij wilden met ons werk een leefbaar inkomen verdienen.”

Toen de directie met een aanbod kwam, zei het personeel van de Ritzy: “Vergeet het maar, we are not going to do it”. De voorstellen waren te pover en botsten op een veto. De syndicalisatiegraad van het Ritzy-personeel explodeerde van 30 procent naar 80 procent op het moment dat de werknemers besloten om ook een staking te houden.

De Britse filmregisseur Ken Loach, ex-profvoetballer en acteur Eric Cantona en andere bekende namen betuigden steun aan de acties van de Ritzy-werknemers. Ook Terry Jones, bekend van Monty Python, sprak zijn sympathie uit. Er ontstond een sneeuwbaleffect, en de media kregen belangstelling voor de strijd van het cinemapersoneel. Het actievoeren bleef niet zonder resultaat. Uiteindelijk werden de uurlonen opgetrokken van 7 naar 9 pond.

‘Like a Swede’

In Zweden zijn de sociale verhoudingen – gelukkig – heel anders dan in Groot-Brittannië. Maar toen het systeem van de werkloosheidsuitkeringen daar werd veranderd, zagen de Zweedse bonden zich wel gedwongen om zich te bezinnen over een nieuwe strategie.

De Zweedse vakbond TCO groepeert onder meer leerkrachten, verpleegkundigen en ambtenaren. “Wij besloten om extra werkloosheidsgeld in te voeren voor leden die hun job kwijtspeelden”, legt Per Kalberg van TCO uit. “Samen met een reclamebureau gingen we rond de tafel zitten en bedachten we de campagne Like a Swede. We kwamen tot het besef dat we ons woordgebruik moesten aanpassen.”

Vanuit sociaal oogpunt is Zweden een paradijs voor gewone mensen. Eén voorbeeld is de genereuze regeling op het vlak van ouderschapsverlof. Zweedse vaders blijven vlotjes 6 of 8 maanden thuis om zich meer te kunnen wijden aan de kinderen. Een situatie waar vaders of ouders in andere landen alleen maar van kunnen dromen.

“Veel Zweden zijn er zich niet van bewust hoe waardevol het Zweedse model wel is”, zeggen ze bij TCO. “Ze zijn al onze voordelen vanzelfsprekend gaan vinden.”

TCO drukt erop dat het goede sociale model ook positief is voor werkgevers: “Dit model maakt een constructieve dialoog met de werknemersorganisaties mogelijk. Maar als vakbond vinden wij uiteraard dat ook werknemers beter moeten worden van het systeem en dat ze een voldoende groot deel van de winst moeten krijgen.”

Zelfstandigen zonder personeel

In Nederland zie je hoe steeds meer banen worden uitbesteed aan ‘zelfstandigen zonder personeel’ of zzp’ers. De Nederlandse arbeidsmarkt is al stevig geflexibiliseerd, met alle kwalijke gevolgen van dien voor werkende mensen en voor de sociale zekerheid. Voor een groeiende groep Nederlanders is een vast arbeidscontract krijgen schier onmogelijk geworden. Ze worden gedwongen om zich als zzp’er te redden: zo bouwen ze geen pensioen op en krijgen ze ook geen uitkering wanneer ze arbeidsongeschikt worden. Veel Nederlandse jongeren worden in een zzp-statuut gedwongen na hun studies.

Het FNV heeft een speciale afdeling voor zzp’ers: FNV Kiem. Eén van de leden is een musicologe die op zelfstandige basis werkt. “Momenteel ben ik geen pensioen aan het opbouwen”, getuigt ze. “Ik kan me ook geen verzekering tegen arbeidsongeschiktheid permitteren.”

Niek Stam, die namens het FNV in de Rotterdamse haven actief is, reageert resoluut: “Ik vind niet dat de vakbond zzp’ers moet organiseren. Zzp’ers zijn voor mij ondernemers. Wat kunnen wij voor die mensen betekenen? Niets. Je kan beter in CAO’s afspreken dat er geen zzp’ers kunnen zijn maar alleen werknemers in loondienst. Als je zzp’ers binnenhaalt, gaat het alleen maar van kwaad naar erger.”

Niet iedereen bij de vakbond deelt deze mening. Er zijn ook syndicalisten die vinden dat zzp’ers gewone werkende mensen zijn die ook moeten georganiseerd en verdedigd worden. De vakbond vindt het zzp-statuut geen fantastische zaak of sociale vooruitgang maar is ook niet blind voor de noden van deze ‘werkers’, die ook het risico lopen om te worden uitgebuit en die de nodige sociale bescherming verdienen te krijgen. Een andere benadering dus.

Moderne coöperaties

Paul Mason pleit voor het werken met ‘moderne, niet-kapitalistische coöperaties die gebruik maken van netwerktechnologie’. De Nederlander Teun Gautier lag bij onze noorderburen mee aan de basis van De Coöperatie, een organisatie voor freelancers. Gautier was vroeger de directeur van uitgeverij De Groene Amsterdammer. “Wij houden de winst van onze coöperatie binnen onze structuur”, zegt Teun. “Met dat geld kunnen we bijvoorbeeld bepaalde sociale voorzieningen voor onze freelancers regelen. We kunnen samen verzekeringen kopen of een fonds oprichten. Heel veel zzp’ers hebben weinig sociale bescherming en weinig of geen pensioenopbouw.”

Het idee om vakbonden op een andere leest te schoeien – bijvoorbeeld als organisaties voor ‘sociale wezens’ – charmeerde sommige deelnemers aan de gespreksavond in Kontich. Dat concept doet enigszins denken aan de manier waarop spelers als Beweging.net of Hart boven Hard burgers proberen te organiseren rond een aantal idealen en doelstellingen.

Sommigen voelen zich aangetrokken tot het Zweeds sociaal model dat lijkt te proberen om de tegenstellingen tussen arbeid en kapitaal te verzachten en meer te streven naar een sociale consensus. “Ik vrees dat het wij-zij-verhaal eerder erger aan het worden is”, stelt een deelnemer aan de avond. “Met sociaal overleg kan je nooit alles oplossen, soms is sociale strijd gewoon noodzakelijk.”

Een gepensioneerde werknemer: “Wie macht en geld heeft, laat nu eenmaal de anderen naar zijn pijpen dansen. Sinds de jaren 1980 hebben de gewone mensen in België systematisch de rekening moeten betalen, met of zonder volmachtentreinen. Als ik aan jonge mensen denk, versta ik dat die perfect verschillende baantjes tegelijk kunnen doen. Maar hou je zoiets 20 of 30 jaar lang vol? Ik denk van niet!”

“Het ACV heeft zijn eigen syndicale aanpak”, merkt een deelnemer met ACV-achtergrond op. “Onze vakbond legt contacten op de werkvloer en voert actie wanneer het nodig is. Interprofessioneel praten wij over bredere thema’s zoals bijvoorbeeld de pensioenen. Neem verpleegkundigen en IT’ers: in beide sectoren dachten ze niemand nodig te hebben om hun belangen te verdedigen. Maar toch zijn er in die twee sectoren syndicale bewegingen op gang gekomen. Zoiets realiseer je met de nodige inzet en met creatieve vakbondssecretarissen.”

Geloofwaardig verhaal

Kan de vakbond punten scoren met thema’s als het basisinkomen, verdere arbeidsduurvermindering, een belasting op robotisering? “De vakbond heeft een geloofwaardig verhaal nodig”, reageert iemand uit het publiek. “Een verhaal waarmee je veel mensen kan mee krijgen. Het moet méér zijn dan reageren op wat anderen lanceren.”

“Het basisinkomen is een concept met vele varianten”, zegt een andere deelnemer. “Ik ben tegen een basisinkomen als hierbij onze sociale zekerheid wordt afgebroken en als er wordt geprivatiseerd. We denken nog te veel binnen onze klassieke kaders. We moeten die klassieke contouren overstijgen en zo meer jongeren winnen voor ons verhaal. Een organisatie als Beweging.net is voor te veel jongeren oubollig.”

Een oudere deelnemer uit de christelijke arbeidersbeweging ziet het anders: “Beweging.net heeft in wezen een enorm potentieel om buiten de vakbond mensen te bereiken rond dingen die hen beroeren: jongeren, vrouwen, personen met een handicap. Als grootste vakbond kan het ACV een massa volk mobiliseren maar we benutten die mogelijkheden te weinig. We hebben een brede sociale beweging nodig om een reeks misstanden aan te pakken. We kunnen dat waarmaken met Hart boven Hard, het Masereelfonds en tal van anderen. Dat ontbreekt nu te vaak. We moeten onze eisen veel straffer verwoorden. Onlangs namen de bonden nog deel aan een manifestatie voor een andere omgang met migratie, een positief voorbeeld.”

Surftips:

The Coalition of the Willing: www.facebook.com/thecoalitionofthewilling

FNV Young & United: www.youngandunited.nl/wat-waarom

Fight for 15 in de Verenigde Staten: https://fightfor15.org

ACV Jongeren op de bres voor jonge werknemers: www.fuckjeugdloon.be