Ook in België gleed sp.a in de voorbije politiek surreële periode tamelijk ongemerkt mee, terwijl er in de onderhandelingen met de Vlaams-nationalisten nochtans gelegenheden te over waren waarop socialisten betekenisvolle interventies hadden kunnen maken. In een periode dat vooral rechtse, Vlaams-nationalistische stemmen de publieke ruimte lijken te vullen, is het net van wezenlijk belang om na te denken over de communicatie van de linkse ideologie. Vanuit een fundamentele reflectie over de basiswaarden van het socialisme verdedigen we hieronder een communicatiestrategie die deze basiswaarden – in al hun vanzelfsprekendheid – ook effectief uitspreekt in een steeds variërende herhaling. Deze tekst is niet zozeer een pleidooi tot ideologische herbronning, maar veel meer een pleidooi tot ideologisch spreken.
Zoals elke ideologie is een socialistische ideologie afhankelijk van communicatie. Een ideologie is een representatie van een hedendaagse en van een toekomstige wereld die erop gericht is om anderen te overtuigen van haar zinvolheid. Ideologie steunt op de verleiding van subjecten om dit denkkader effectief te aanvaarden en zich eigen te maken. In het geval van een socialistische ideologie betekent dit het centraal stellen van een reeks basiswaarden – zoals gelijkheid, sociale rechtvaardigheid, solidariteit, emancipatie, het collectieve belang, democratie, participatie en vrijheid – en het gebruiken van deze basiswaarden om hedendaagse problematieken te begrijpen en verklaren, en om een toekomstige betere wereld te beschrijven en te creëren. Communicatie speelt in dit hele proces een sleutelrol, omdat het toelaat een band tussen ideologie en subjecten te smeden. Zonder communicatie kan ideologie zichzelf niet ontplooien in een sociaal veld, en kan het niet interpelleren, overtuigen, verleiden, hegemoniseren, … Communicatie levert ook de mogelijkheden om een ideologische confrontatie met een andere ideologie aan te gaan.
Maar welke communicatiestrategieën zou een socialistisch ideologisch project moeten hanteren? Het is duidelijk dat, gezien de dominantie van de (neo)liberale logica in de gehele Belgische (en Europese) samenleving, een socialistisch ideologisch project zich niet in de meeste comfortabele positie bevindt. Het socialisme is een oppositiedenken geworden, dat zich niet kan wentelen in de luxe van de hegemonische positie. Bovendien hebben recente herdefiniëringen van het socialisme, geïnspireerd door het Britse Derde Weg denken, alleen maar de (neo)liberale logica versterkt en het socialistische project (nog) meer diffuus gemaakt.
Vanuit een communicatiestrategische logica is echter een omgekeerde beweging meer dan noodzakelijk. Een ideologie leeft van duidelijkheid en eenvoud. De (communicatieve) kracht van een ideologie is haar rudimentair denkkader dat haar toelaat zin te geven aan onze sociale realiteit. Daarom is de terugkeer naar de betekenaars die de historische basis van het socialisme hebben geleverd zo belangrijk. Gelijkheid, sociale rechtvaardigheid, solidariteit, emancipatie, het collectieve belang, en bij uitbreiding democratie, participatie en vrijheid zijn betekenaars die het socialistische verhaal haar structuur geeft, en die in alle communicatie aanwezig dienen te zijn. Het zijn spijtig genoeg woorden die te veel in onbruik zijn geraakt, die te weinig door socialistische politici worden gebezigd, en die te weinig in massamediale contexten terug te vinden zijn.
Het opnieuw naar voor schuiven van deze zo belangrijke concepten, de knooppunten van het socialistische discours, vraagt tegelijk veel meer uitgewerkte ideologische visie, die toelaat om concrete politieke standpunten steeds in een socialistische ideologie te gronden, zodat de basisconcepten steeds herhaald worden, en zodat de concrete standpunten van socialistische en sociaaldemocratische partijen hun betekenis krijgen vanuit deze basisconcepten. Het vanzelfsprekende moet worden gezegd, het moet eenvoudig en duidelijk gezegd worden en het moet consequent herhaald worden. Een dergelijke communicatiestrategie zal permanente negotiatie, synchronisatie en creativiteit vergen, omdat in elke communicatie de herhaling van hetzelfde (de basisconcepten) gecombineerd zal moeten worden met steeds veranderende vormen, steeds andere metaforen, en steeds andere stemmen. Ideologische communicatie steunt op herhaling en vanzelfsprekendheid, maar vergt tegelijk een vorm die zich aanpast aan nieuwe situaties.
Een van de belangrijkste communicatieve valstrikken waarin de sp.a zich heeft verloren, is de klemtoon op beleid. Het is een oud gevolg van de sociaaldemocratische keuze voor de parlementaire democratie, maar het heeft veel van de ideologische scherpte verloren doen gaan. Aan degelijke beleidsplannen is er geen tekort – en ik wil het belang van beleid als concretisering van een ideologische project zeker niet onderschatten – maar de zo belangrijke ideologische inbedding en retoriek, de warmmakende verontwaardiging, die aan het socialistische project haar diepere zin geeft, is daardoor nog verder op de achtergrond geschoven.
Achter deze sterke klemtoon op beleid gaat een ander probleem schuil, en dat is het privilegiëren van de rationaliteit. Het hedendaagse socialisme zit diep ingemetseld in een Cartesiaanse logica, die in de rationaliteit van het beleid de ultieme politieke expressie ziet. Maar wat is er mis met het gevoel van onrechtvaardigheid en verontwaardiging, met de ruwe emotie die ons raakt en drijft als iemand ongelijk wordt behandeld, of politiek machteloos wordt gemaakt? Zijn deze emoties dan niet de start van het socialistische project? Zijn ze te primitief en gevaarlijk? In de politiek-intellectuele wereld is de huiver voor de emotie nog erg groot, terwijl haar ideologische kracht nauwelijks onderschat kan worden. Wat is er mis om te spreken over hoe wantoestanden ons raken, over hoe wraakroepend een onrechtvaardige behandeling van een medemens kan zijn, over hoe de armoede die ons omringt mensonterend is (wat ook de huidkleur van hen die hierdoor getroffen worden ook moge zijn)?
Vaak wordt het spreken over emotie verward met het emotionele spreken, en afgedaan als populisme. Er is echter niets populistisch aan ideologische eenvoud, gegrond in een rationeel discours en gevoed door een authentieke emotie. Populisme, toch zoals ik het bekijk, steunt op een wij-zij-tegenstelling die verticaal is. In een populistisch discours is er een maatschappelijke groep (de elite) die boven een andere groep (het volk) staat, en wordt opgeroepen om een nieuwe elite te steunen die tot het volk behoort, en die de oude elite zal vervangen. Het Vlaams Blok/Belang is (was) een meester in deze logica. Maar ideologische duidelijkheid en eenvoud, op basis van een reeks specifieke waarden, heeft met deze populistische logica niets te maken. Het communiceren van op zich eenvoudige basiswaarden, en het consequent gronden van complexe standpunten in deze basiswaarden, is niet populistisch maar ideologisch.
De keuze voor het uitdragen van deze ideologische basiswaarden laat ook toe om een sterkere eenheid te vormen tussen de verschillende linkse partijen. Het verhaal van progressieve eenheid, of frontvorming om een vervelende militaire metafoor te gebruiken, is oud, en het aantal mislukte pogingen valt nauwelijks nog te overzien. Meestal wordt de weg naar deze progressieve eenheid gezien vanuit een institutionele logica, waarbij gedacht wordt in termen van kartels of gezamenlijke lijsten. Door te vertrekken vanuit een ideologische logica wordt een discursieve progressieve eenheid mogelijk, die helemaal niet afhankelijk is van een institutionele onderbouwing. Een sterker socialisme zal niet gerealiseerd worden vanuit een enkele politieke partij, maar vraagt een brede ondersteuning vanuit meerdere politieke partijen en sociale bewegingen. Het erkennen van het belang van de socialistische basisconcepten is één van de weinige dingen die deze verschillende partijen en bewegingen bindt, en een gemeenschappelijke communicatieve klemtoon op deze basiswaarden is wel degelijk mogelijk, zelfs al worden deze waarden in de politieke praktijk soms (deels) verschillend ingevuld. Als er al iets van de andersglobaliseringsbeweging geleerd kan worden, dan is het wel de articulatie van verschillende bewegingen rond een reeks basisconcepten (zoals globalisering). Eenzelfde verenigende logica kan ook gebruikt worden door linkse politieke partijen en bewegingen.
Tegelijk kan dit linkse discursieve netwerk niet oneindig uitdeinen. Eén van de grote bedreigingen van het linkse project is de centripetale kracht die momenteel van rechts, en vooral van het rechtse nationalisme, uitgaat. De nationalistische logica, zeker nu die zo sterk ingebed is in een rechts-conservatief bastion, is in mijn ogen moeilijk verzoenbaar met de basiswaarden van rechtvaardigheid, solidariteit en emancipatie, ondanks het feit dat rechts-nationalistische partijen deze betekenaars (natuurlijk) ook gebruiken. Net zoals het meegaan van sociaaldemocratische partijen in het (neo)liberale project uiteindelijk vooral het (neo)liberale project gediend heeft, zal ook het meegaan in het nationalisme (en de creatie van een meer Vlaams socialisme) alleen maar het nationalisme dienen. Het feit dat nieuwbakken voorzitter Bruno Tobback verkozen werd met een intentieverklaring getiteld ‘het andere Vlaanderen’, en dus met een sterkere profilering tegen het rechtse Vlaams-nationalisme, lijkt alvast een eerste stap in de goede richting.
Nico Carpentier is Senior Lecturer Loughborough University; media socioloog Vrije Universiteit Brussel
Deze bijdrage verscheen ook in het oktobernummer van Samenleving en politiek
Voor het meer uitgebreide artikel
https://www.dewereldmorgen.be/artikels/2011/11/03/hoe-linkse-ideologie-communiceren
