Heeft Khaddafi ooit een populaire aanhang gehad of was het een zoveelste leider die via een staatsgreep aan de macht is gekomen?

Gerbert van der Aa: “Toen Khaddafi zijn coup heeft gepleegd, 42 jaar geleden, was hij immens populair. Eigenlijk even populair als de huidige rebellen. Er was een groot enthousiasme onder de bevolking, de mensen gingen massaal de straat op voor hem. Vooral de arme Libiërs zagen in Khaddafi iemand die hen een betere leefsituatie zou kunnen brengen. In zijn eerste tien jaar aan de macht deed hij veel moeite om bijeenkomsten te beleggen. Hij ging echt naar de mensen luisteren en discussieerde met hen.”

Wanneer is dan eigenlijk de onvrede begonnen tegen zijn beleid?

“Na de eerste tien jaar veranderde Khaddafi in een dictator, want de gewone mensen begrepen zijn boodschap niet, beweerde hij. Khaddafi kondigde een aantal communistisch geïnspireerde maatregelen af. Zo liet hij privéhuizen in beslag nemen en privéwinkels werden ineens staatswinkels. Dit zorgde vooral voor onvrede onder de Libiërs die rijk waren. Begin jaren tachtig liet hij ook politieke tegenstanders ophangen en dat werd zelfs live uitgezonden op de staatstelevisie.”

Geniet hij vandaag nog enige steun bij de bevolking?

“Vooral bij de stam waarop hij steunt. Eigenlijk is een Libische stam een zeer uitgebreide familie zoals dat bij vele Afrikaanse samenlevingen het geval is. De revolutionaire comités, eigenlijk een soort van veiligheidsdiensten die het vuile werk deden, zoals politieke tegenstanders doden, die staan nog wel achter hem. Tegen hen is er veel volkswoede en ze zijn dus bang voor afrekeningen. Je hebt ook veel huurlingen uit het zuiden, vooral sommige Toearegs (een nomadisch volk) blijven hem wel steunen.”

Zullen de Toearegs achter hem blijven staan of zullen ze ook de NTC (Nationale Overgangsraad) van de rebellen steunen?

“Een groot deel van de Toearegs zal achter hem blijven staan. Je ziet ook veel woede vanuit de NTC tegenover de Toearegs. Er zijn nu al grote emigratiestromen naar Niger, want ze zijn bang van de NTC. Velen van hen hebben echter niks te maken met die huurlingen. De meesten waren in Libië om er te werken. Sommigen van hen redeneren dat wanneer de NTC aan de macht zal komen, ze hen zullen verjagen uit Libië. Daarom blijven sommigen achter Khaddafi staan.”

“De Toearegs zijn veelal zwart en zij worden nu gediscrimineerd door de aanhangers van de NTC. Mensenrechtenorganisaties zoals Human Rights Watch en Amnesty International hebben mensenrechtenschendingen opgetekend die door de rebellen zijn gepleegd tegen zwarten in Libië.”

“Er zijn nu al grote emigratiestromen naar Niger, want ze [Toearegs] zijn bang van de NTC. Velen van hen hebben echter niks te maken met die huurlingen. De meesten waren in Libië om er te werken”

Dus Khaddafi is een held voor de zwarte inwoners van Libië?

“Ze zeggen dat er met Kaddafi veel mis was, maar hij was – volgens hen – tenminste geen racist. Hij verbeterde systematisch de positie van de zwarten. En velen van hen zijn er niet van overtuigd dat, dat onder het nieuwe regime ook het geval zal zijn. Ze verwijzen dan meestal naar de periode voor Khaddafi aan de macht kwam. Toen werden ze ook  gediscrimineerd.”

Bij de Berbers hoor je wel een ander verhaal. Zij beschuldigen Khaddafi van racisme en discriminatie.

“De Berbers uit het westelijke Nafusa-gebergte waren vooral boos op Khaddafi omdat ze hun eigen Berbertaal niet meer mochten gebruiken. Terwijl in landen zoals Algerije en Marokko dat wel kon en er de laatste jaren zelfs een revival was van de Berberse cultuur. In Libië was zelfs het gebruik van de Berberse taal in het openbare leven onmogelijk.”

Wat is eigenlijk de rol geweest van de Berbers in de Libische opstand?

“De Berbers zijn heel belangrijk geweest in het verzet tegen het regime. In eerste instantie hadden de rebellengroepen in Benghazi om hulp gevraagd van de NAVO. Ze zeiden: geef ons luchtsteun en wij doen het werk wel op het veld. Maar zeer succesvol is dat nooit geweest. Ze zijn nooit verder gekomen dan halverwege de weg naar Tripoli en de stad Brega is wel meer dan twintig keer van kamp veranderd.”

“Uiteindelijk is er een tweede rebellenfront gekomen aan de grens met Tunesië. Vooral de stad Nalut speelde hier een zeer belangrijke rol in. En dat is vooral Berbergebied. Zij zijn uiteindelijk wel veel sneller kunnen oprukken in de richting van Tripoli dan de rebellen van het Benghazi-front.”

“Er waren waarschijnlijk al Franse troepen aanwezig en ze kregen ook wapens van Qatar. Maar zij hebben uiteindelijk wel Tripoli veroverd, met natuurlijk de steun van de Arabische Libiërs, maar de Berbers vormden er wel de kern van. Zij zullen daarom in het nieuwe Libië zeker eisen dat de Berberse taal als een nationale taal wordt erkend en een officiële taal wordt.”

“De Berbers zullen daarom in het nieuwe Libië zeker eisen dat de Berberse taal als een nationale taal wordt erkend en een officiële taal wordt”

Dus de rebellen tegen Khaddafi waren in verschillende groepen verdeeld?

“Je hebt binnen de NTC eigenlijk drie grote militaire groepen. De Berberse rebellen van het westelijke Nafusa-gebergte. Je had ook de rebellen van Benghazi (oosten). En je had Misrata, tussen beide in, dat een zeer complex gegeven is.”

Een belangrijke speler in de NTC zijn de islamisten. Wie zijn ze eigenlijk?

“Wat je op dit moment ziet, is iemand als Abdel Hakim Belhadj, een voormalige Al-Qaeda-strijder die behoorde tot de Lybian Islamic Fighting Group. Die groep had al in de jaren tachtig plannen om Khaddafi af te zetten. Hij is nu eigenlijk de militaire leider van de rebellen in Tripoli.”

Dus het klopt wel wat Khaddafi in het begin zei, dat Al-Qaeda achter de opstand zit?

“De rebellen zeggen allemaal dat ze niks met Al-Qaeda te maken hebben. En binnen de islamisten heb je ook zeer diverse groepen. Ze weten ook dat het alleen dankzij de militaire steun van het Westen is dat ze Khaddafi hebben kunnen afzetten. Het zijn wel allemaal zeer religieuze mensen en ze willen graag de sharia invoeren. En dat is geen prettig vooruitzicht voor de vrouwenrechten in Libië.”

De sharia zal dus worden ingevoerd?

“Het zal een zeer groot discussiepunt worden in het post-Khaddafi-tijdperk. De meeste Berbers willen er niks van weten. Maar ook vele seculiere Arabische krachten willen dat niet en zij voeren momenteel toch vooral de boventoon in Tripoli. Terwijl er in Benghazi wel vele voorstanders van de invoering van de sharia zijn.”

Er bestaat een grote tweedeling tussen het oosten (Benghazi) en het westen (Tripoli) van Libië.

“Eigenlijk zelfs een driedeling als je de Berbers erbij telt. Maar inderdaad, die tweedeling is altijd al heel belangrijk geweest in de Libische geschiedenis. Libië is onafhankelijk geworden in 1951 onder koning Idriss. De VN heeft eigenlijk die onafhankelijkheid gecoördineerd, want het land was een Italiaanse kolonie die tijdens de Tweede Wereldoorlog in de handen van de geallieerden viel.”

“Maar koning Idriss zei altijd tegen de VN dat hij niet wilde regeren over de streek rond Tripoli, maar alleen rond Benghazi. Hij voelde zich nooit echt verwant met de mensen uit Tripoli en het westen van het land.”

Zal die tweedeling ook meespelen in de NTC?

“Natuurlijk, want je ziet al nu dat er enorme meningsverschillen zijn. Er zijn verschillende schisma’s binnen de NTC. Je hebt de tegenstellingen oost/west, religieus/seculier en dan heb je nog de Berbers in het westen en de Toearegs in het zuiden. De meeste leden van de NTC komen uit het oosten. Hoewel nu geprobeerd wordt een eenheidsregering samen te stellen. Het is een teken aan de wand dat die vorming voortdurend wordt uitgesteld.”

Is de militaire rol van NAVO positief geweest in deze opstand? Welke rol zal de westerse alliantie nog spelen in het nieuwe Libië?

“Zonder de ingreep van de NAVO zou Khaddafi nog aan de macht zijn geweest. Het is dankzij de NAVO dat de rebellen hebben kunnen winnen en het regime ten val brengen. Want Khaddafi wilde Benghazi laten platbombarderen, zoals blijkt uit de verklaringen van de twee gevechtspiloten die zijn gevlucht en geland zijn in Malta. Sommige NTC-leiders hebben al gezegd dat bij de toekenning van toekomstige oliecontracten de NAVO-landen voorrang zullen krijgen.”

“Zonder de ingreep van de NAVO zou Khaddafi nog aan de macht zijn geweest. Het is dankzij de NAVO dat de rebellen hebben kunnen winnen en het regime ten val brengen”

Maar die NAVO-landen hadden toch allemaal oliecontracten met Libië onder Khaddafi?

“Frankrijk, Italië, Duitsland, Groot-Brittannië en de VS hadden inderdaad allemaal contracten. Maar het grootste probleem met Khaddafi was dat afspraken niet werden nagekomen. Je wist eigenlijk nooit met wie je zaken deed en er was ook veel corruptie in Libië. Die onzekerheid was misschien te groot voor hen.”

“Een tweede factor is ook dat Khaddafi niet echt geliefd was in de Arabische wereld. Daardoor heeft het NAVO-optreden op veel steun en begrip kunnen rekenen in de Arabische Liga. Khaddafi was dus een onbetrouwbare partner geworden voor het Westen.”

Welke invloed heeft de Libische opstand op de hele regio?

“Libië onder Khaddafi leverde heel veel ontwikkelingssteun aan Afrika. Libië had ook veel gastarbeiders uit Afrikaanse landen. Khaddafi zag dat ook als zijn persoonlijke taak. Hij heeft in 1999 mee aan de wieg gestaan van de Afrikaanse Unie. Hij zag zichzelf als humanitaire weldoener. Dat alles zal allemaal waarschijnlijk fors verminderen.”

Gerbert van der Aa (1968) is een Nederlandse historicus en journalist, gespecialiseerd in Noord- en West-Afrika. Zijn reportages zijn onder meer te lezen in Elsevier, NRC Handelsblad, De Pers, Internationale Samenwerking en onzeWereld. Ook werkt hij geregeld voor de VPRO. Hij is de auteur van de boeken ‘Nigeriaanse toestanden’ (2005), ‘Dwars door Soedan’ (2007) en ‘Khaddafi’s woestijn’ (2010).