Deze kwestie kwam uitvoerig aan bod op een kijk- en discussieavond van ACV en Masereelfonds, op 31 mei in het Mortselse cultuurcentrum Kaleidoscoop. De VPRO Tegenlicht-documentaire ‘Uitdagers van de democratie’ zette een aantal ontwikkelingen in Europa op een rij en gaf de deelnemers genoeg inspiratie voor een discussie.

In een land als IJsland kon de bevolking een financiële crisis gebruiken als kans om de dingen in beweging te krijgen. Diverse bankiers werden naar huis gestuurd, een groot democratisch elan veroverde het eiland en IJsland werd een waar ‘laboratorium van politieke vernieuwing’. Na verloop van tijd hielden ‘gevestigde’ en ‘radicale’ partijen elkaar wel in een wurggreep.

Na de revolutie

Schrijfster en kunstenares Birgitta Jónsdóttir leidt in IJsland de Piratenpartij, die een aantal zetels veroverde in het parlement. Zij kijkt terug op de voorbije jaren: “Het is moeilijk gebleken om idealen daadwerkelijk om te zetten in politieke vernieuwing”, erkent Jónsdóttir. “Wij werden destijds voor naïevelingen versleten. Wie het systeem wil vernieuwen, moet ervoor zorgen dat er ook een plan is voor ‘na de revolutie’. Er werd een nieuwe IJslandse Grondwet geschreven maar die werd tegengehouden door het Hooggerechtshof. En nu vraag ik me wel eens af: waar zijn al die mensen toch? In wezen kom je op acties en betogingen heel vaak gewoon dezelfde mensen tegen.”

In Italië slaagde de komiek Beppe Grillo erin om de politieke klasse in haar hemd te zetten. Zijn Vijfsterrenbeweging groeide uit tot een politieke factor van betekenis. De beweging leverde zelfs de burgemeester in diverse grote Italiaanse steden.

“Er is helemaal geen crisis”, beweert Grillo. “We maken gewoon mee hoe een oude wereld plaatsmaakt voor een nieuwe. Gevestigde politieke partijen vallen uit elkaar en zoeken naar een gemeenschappelijke vijand, en dat is onze Vijfsterrenbeweging dan. Wij worden weggezet als ‘populisten’ en ‘anti-politiek’. Voor mij is populisme iets positiefs. Alles begint en eindigt bij het volk.”

Directe democratie

Grillo en de zijne trachten de Italianen via internet nauwer te betrekken bij het politieke bedrijf. Hij gelooft in een ‘directe democratie van thuis uit’. “Bij ons kunnen burgers via internet stemmen over een hele reeks voorstellen. Ze kunnen zelf voorstellen indienen en andere voorstellen bekritiseren of amenderen. Tot zelfs een plan om regels op te stellen voor het fabriceren van ambachtelijk ijs.”

In Frankrijk werkte de conservatieve politicus en ‘kingmaker’ Patrick Stefanini een tijdlang voor François Fillon, die een gooi deed naar het presidentschap. Ondertussen weten we dat Fillon in het zand moest bijten en dat Emmanuel Macron de nieuwe bewoner werd van het Elysée.

Stefanini maakte zich grote zorgen over de groeiende aanhang van Marine Le Pen en haar Front National. Hij zag Fillon als de geknipte politicus om ‘sterke traditionele waarden’ te verdedigen en Le Pen van de macht te houden.

“Jonge Fransen willen weg van mei ’68 en verlangen naar orde en principes”, stelt Stefanini. “Wij geloven in de gelijkheid van man en vrouw, maar tegenwoordig wordt die gecontesteerd. Ook de islam moet onze republikeinse waarden aanvaarden.”

Stefanini gelooft sterk in ‘de Franse cultuur’ en ‘de Europese beschaving’. Ook het christelijke geloof speelt daarbij een belangrijke rol, zegt hij. In Frankrijk staat die visie wel enigszins op gespannen voet met de laïcité, zeg maar de scheiding van kerk en staat. François Fillon wilde ook de Franse katholieken sterk aanspreken en voorkomen dat ze massaal zouden stemmen voor Le Pen. Ondertussen kwam Fillon zelf zwaar in opspraak door berichten over misbruiken om zichzelf en zijn familie te verrijken.

‘Fake news’

Blogger en internetscepticus Evgeny Morozov bestudeert de sociale en politieke gevolgen van nieuwe technologieën zoals sociale media en internet. Morozov ziet een ‘diepe crisis van de democratie en het kapitalisme’ en bestudeert fenomenen zoals ‘fake news’.

“Ons leven zou veel minder moeten afhankelijk zijn van Facebook en Google”, vindt Morozov. “We zouden onafhankelijke online infrastructuur moeten trachten te financieren. Ook allerlei extreme bewegingen hebben geprofiteerd van de opkomst van internet.”

Onze grote afhankelijkheid van internet is gevaarlijk maar samenleving en politiek kunnen ook niet meer zonder. “Technologie kan mensen samenbrengen maar ze ook verdelen”, ervaart Jónsdóttir. “Ik zie heel veel verdeeldheid tussen mensen, landen, rassen, geloven, leeftijden. En ook tussen haves en have-nots. Misschien is er eerst een polarisatie nodig om daarna weer tot een evenwicht te komen. Op Facebook merk je dat mensen vaak heel kwaad zijn. Maar het is niet alleen zwart of wit, er is een hele regenboog van kleuren.”

Voor Stefanini is Facebook vooral ‘vermaak’. “Over maatschappelijke keuzes moet je goed kunnen nadenken. In politieke campagnes wordt tegenwoordig heel veel gebruik gemaakt van digitale communicatie. Maar in het kader van mijn werk voor Fillon heb ik ook bewust een papieren verkiezingsfolder laten bussen. Het lijkt ouderwets maar de menselijke geest moet soms kunnen rusten, lezen, nadenken.”

Grote belangen

Beppe Grillo zweert dan weer bij de moderne media. “Vertrouwen is wel het grootste goed op internet. Je mag het vertrouwen van de mensen vooral niet verliezen.” Grillo wijst erop dat er grote belangen schuilgaan achter kranten. “Over onze Vijfsterrenbeweging is er veel nepnieuws verspreid. Onze verwezenlijkingen werden doodgezwegen. Er zijn goedbetaalde deskundigen die, in opdracht van het establishment, misleidende informatie verspreiden.”

Morozov heeft bedenkingen bij het pleidooi om fake news te bestrijden. “De mainstream media en de elites zijn de weg kwijt. Het risico bestaat dat alles wat als ‘fake’ wordt gezien gewoon wordt weg gefilterd. Als ik moet kiezen, heb ik liever dat fake news gewoon kan rondgaan dan dat er commissies worden samengesteld om te beoordelen wat echt of vals is.”

In de hele discussie over de mankementen van onze democratie is de essentiële vraag: hoe kan je van ‘consumenten’ vooral weer ‘burgers’ maken die nadenken en bijdragen? “Mensen moeten het gevoel hebben dat ze verantwoordelijk zijn en dat zij de maatschappij vormen”, meent Jónsdóttir. “We kunnen alles opnieuw uitvinden. De democratie staat niet per se gelijk met het parlement. Misschien moeten we gewoon willekeurig mensen uitkiezen om een aantal zaken te laten regelen. We hebben ideeën nodig, maar geen ideologie.”

“Italië is een land met heel wat problemen”, erkent Grillo. “Bij ons houden de verkiezingen gewoon de oligarchie in stand.” Grillo is van mening dat er geen democratie meer is. Hij verlangt naar ‘een nieuw democratisch concept’.

“Gewoon de mannetjes vervangen is geen oplossing”, aldus Evgeny Morozov. “Ik zie dat het politieke centrum bepaalde politieke vragen niet wil stellen. De extreme partijen ter linkerzijde en ter rechterzijde willen dat wel.”

Ook in ons land stellen politiek of sociaal bewuste mensen zich ernstige vragen over fake news en hoe ermee moet worden omgesprongen. “Hoe ga je fake news op een rechtvaardige manier filteren?”, vraagt één van de deelnemers in Mortsel zich af. “Ach, fake news bestaat al 100 jaar”, reageert een ander. “In België hebben we nog enkele mediagroepen die vooral advertentieruimte willen verkopen en clicks najagen. De media controleren veel nieuws niet meer serieus.”

Niet alles is slecht

Terecht is de vaststelling dat mensen ook genoeg tijd moeten hebben om al het nieuws te verwerken en te beoordelen. “Laten we niet alles in de vuilnisbak kieperen”, waarschuwt een vakbondsman. “Niet alles is slecht. Kijk naar het consortium van journalisten dat de Panama Papers uitbracht, of naar de mensen die het schandaal LuxLeaks onthulden. Het grote probleem is dat de mens weinig tijd heeft om te lezen. De meesten kijken gewoon naar tv en zien te weinig achtergrondinformatie.” “Misschien zouden er journalisten moeten bestaan die voor ons meer achtergrondinformatie bijeenzoeken?”, bedenkt iemand. “De website Apache is misschien een prima voorbeeld, en Knack speelde die rol vroeger toch ook nog?”

“Ook in de VS zie je hoe weinige ondernemingen een groot deel van de media controleren”, klinkt het. “Er zijn te weinig kritische journalisten, en mensen moeten ook zelf inspanningen willen doen.”

Er is ook een hoopvolle noot: “Media werden altijd gedomineerd door hen die de macht hadden. Maar hoopgevend is dat er nu veel meer informatie is. Mensen kunnen nu veel meer weten als ze willen, er zijn meer kanalen, sociale media geven de kans om ook een andere klok te laten horen. Discussies tussen mensen kunnen ook helpen om je mening te vormen.”

Wat vindt het publiek in Mortsel van de stelling van Beppe Grillo die geen crisis ziet maar wel een nieuwe visie op wereld en maatschappij vraagt?

“De crisis is er wel degelijk”, zegt één deelnemer aan de discussie. “Je kan hem niet wegcijferen. Er is armoede, en er is de kloof tussen arm en rijk.” Of misschien is de crisis er wel voor sommigen, en helemaal niet voor anderen? Een behoorlijk deel van onze samenleving lijkt weinig of niks van ‘de crisis te voelen’, toch?

Poppenkast

“Een crisis van de democratie kan er voor mij niet zijn, want er is ook geen democratie”, klinkt het kritisch. “Wat we wel hebben, is een poppenkast. Om de zoveel jaren mogen we bolletjes kleuren. Ook op ons werk is er geen echte democratie. Wie het over democratie wil hebben, moet ook nagaan wat er op straat en onder de mensen leeft.”

In IJsland lukte het, voor een stukje, om het systeem te hervormen. Maar ook daar greep de gevestigde macht haar kans om de boel af te remmen en binnen de perken te houden. “In IJsland wonen niet zoveel mensen”, merkt één van de deelnemers aan de discussie op. “De IJslanders waren ook altijd al heel geëngageerd. Maar na een bepaalde tijd stopt bij velen het engagement en ebt de boosheid weg.”

Op wie kunnen we hier, bij ons, uiteindelijk dan nog stemmen? “Er is veel belangenvermenging in de politiek”, zegt een deelnemer nuchter. “Sommigen van onze politici krijgen geld van Telenet en andere bedrijven.” “Bestuursakkoorden verstikken onze democratie”, stelt weer iemand anders.

Praten over alternatieven

“Als we écht iets willen veranderen, is een ideologisch debat nodig”, vinden sommigen. “We moeten weer durven praten over andere politieke, economische, culturele systemen. We moeten alternatieven voor het huidige systeem durven te bespreken. Als jonge kerel leefde ik in een wereld waarin het kapitalisme tegenover het marxisme stond. Destijds was er zeker meer ideologisch debat dan nu.” Waarop iemand anders weer repliceert: “De oude ideologieën leven nog wel degelijk maar ze komen alleen minder in beeld.”

In de jaren 60 was een pleidooi voor een ‘sociaal gecorrigeerde markteconomie’ heel gewoon en aanvaard. In de jaren 70 begon de ‘Chicago School of Economics’ een lans te breken voor een rauwere vorm van kapitalisme en liberalisme. “Die stroming heeft veel invloed op een partij zoals de N-VA hier bij ons. Sommigen lijken zelfs niet langer bereid om nog wat schamele kruimels te gunnen aan gewone mensen.” “Als de N-VA zo groot kon worden, was dat ook omdat de mensen de traditionele partijen beu waren, en die laatste zagen dat zelfs niet gebeuren”, klinkt het.

Eén van de deelnemers aan de avond ‘out’ zich als overtuigd ecologist. “Tegenwoordig kan ik mijn ei veel beter kwijt. Het ecologische gedachtegoed breekt op allerlei vlakken veel meer door. Voor mij is dat ook een groot verhaal.”

Sommigen worstelen met het bedrukkende gevoel dat ‘de ethiek’ flink zoek is in de hele politiek. Zij zien vooral ‘zakkenvullers’ in het politieke wereldje. En toch weerklinkt ook daar weer de stem van de hoop: “Ik snap de frustraties perfect maar ik geloof ook sterk in het volk. In 150 jaar heeft het volk toch heel wat dingen kunnen afdwingen. We moeten vechten voor ruimte en tijd om een kritisch debat te kunnen voeren. Als we willen dat het anders én beter wordt, moet het volk in beweging komen.”

De gespreksavond in Mortsel was het werk van ‘The Coalition of the Willing’, een heel bijzondere werkgroep waarin mensen van het ACV en het Masereelfonds op een toffe manier uitwisselen en samenwerken. Deze werkgroep wil het maatschappelijke debat aanzwengelen en het sociale gedachtegoed sterker uitdragen in de Antwerpse Zuidrand (Mortsel, Edegem, Kontich, Lint, Hove, Boechout). Heb je interesse in de activiteiten? Wil je eventueel meewerken? Dat kan. Mail even naar coalition.zuidrand@gmail.com. Op Facebook kan je de werkgroep vinden door ‘Coalition of the willing’ in te tikken.