“Toen ik tijdens mijn eerste dag in de montagekamer dat jongetje (n.v.d.a. protagonist en Grays alter ego Paul Graff) naar huis zag lopen dacht ik ‘mijn god, ik heb een home movie gemaakt’!” laat de Amerikaanse scenarist-regisseur-producent James Gray zich ontvallen in de making of documentaire die prijkt op de Blu-ray van Armageddon Time. Een persoonlijke film van de maker van We Own the Night, Two Lovers, The Immigrant, The Lost City of Z en Ad Astra die de Belgische zalen niet haalde.

James Gray on set. Filmen in Covid tijden.

In tegenstelling tot andere in cinemapassie gedrenkte postpandemie filmverhalen als The Fabelmans (Steven Spielberg), Babylon (Damien Chazelle) en Empire of Light (Sam Mendes). Is Armageddon Time te persoonlijk? Te zeer afwijkend als coming-of-age drama? Te somber? Te weinig spectaculair? Te kritisch voor het ‘kinderlijke onschuld’ concept? Onvoldoende gedrenkt in vroeger-was-het-beter-nostalgie? Een mix van al deze factoren vermoeden we.

Familieportret

“Armageddon Time is een poging om moeilijke ervaringen te verwerken én te herontdekken waarom ik van films hou en wat ik als filmmaker tracht te bereiken,” aldus Gray, “het verhaal beslaat ongeveer drie maanden waarin een jongen zich een weg probeert te banen door zeer moeilijke tijden, zowel in vriendschap als met zijn familie.”

Armageddon Time van James Gray. Opa als rots in de branding.

De film dompelt ons onder in de chaotische, explosieve Joods-Oekraïense familie Graff – beledigingen zijn dagelijkse kost tijdens de gezamenlijke etentjes – anno 1980. Tiener Paul (Banks Repeta) is opstandig (“je spaghetti is afschuwelijk” roept hij tegen zijn moeder), vader Irving (Jeremy Strong) hanteert de broeksriem, moeder Esther (Anne Hathaway) oogt radeloos en alhoewel opa Aaron (Anthony Hopkins) kleinzoon Paul onvoorwaardelijk steunt in zijn creatieve dromen blijken zijn opvattingen eerder conservatief.

Terwijl op de achtergrond televisiebeelden van presidentskandidaat Ronald Reagan een nieuw tijdperk aankondigen schetst James Gray een wreedaardig portret van zijn familie. Zonder zichzelf te sparen. Want Paul is bij momenten boosaardig en worstelt met een gevoel van ongemak dat de filmmaker zelf linkt met een jeugd doorgebracht in de New Yorkse arbeiderswijk Queens, op 12 km van het onbereikbare paradijs Manhattan.

Armageddon Time van James Gray. Moeder-zoon botsingen.

Terug naar de roots

Grays sociaal getinte malaise werd versterkt door een minderwaardigheidsgevoel gelinkt aan zijn uiterlijk. Wat leidde tot een liefde-haat relatie met een wereld waar geld en schoonheid regeren maar ook tot een streven naar erkenning. Toen zijn filosofisch ruimte epos Ad Astra neergesabeld werd sukkelde Gray in een depressie. Tijdens de pandemie op zijn eentje Armageddon Time schrijven en terugkeren naar Flushing, de buurt waar hij opgroeide, bleek therapeutisch. “A detox” dixit Gray. Een helende zuivering.

James Gray is de zoon van Oekraïense immigranten. Zijn voor antisemitisme vluchtende grootouders kwamen in 1923 via Ellis Island het land in en veranderden hun naam van Greizerstein in Gray. Door dat verleden identificeert hij zich met een outsider gevoel en met mensen die hun weg zoeken in een wereld vol discriminatie. Zijn vroege films Little Odessa, The Yards en We Own the Night staan in het teken van de benauwende intensiteit van familiale relaties, de fataliteit van corruptie en wraak, het conflict tussen traditionele waarden en de wet van de straat. Later komen daar thema’s als identiteitscrisis (Two Lovers), immigratie (The Immigrant) en vaderschap (The Lost City of Z, Ad Astra) bij.

Armageddon Time van James Gray. Vriendschap, verraad en verlies.

Met zijn recentste en meest persoonlijke film introduceert Gray ook het tijdsgewricht. De titel Armageddon Time verwijst naar het apocalyptisch doemdenken waarmee Ronald Reagan in de jaren tachtig een cultuur van angst en narcisme voedde. Maar via de The Clash versie van reggae-nummer ‘Armagideon Time’ ook met armoede en onrecht: “A lot of people won’t get no supper tonight; A lot of people won’t get no justice tonight.” De impact van ongelijkheid en racisme zorgt net als het toekomstbeeld van een verdeeld land dat voortvloeit uit een individualistisch neoliberalisme voor een politiek kader.

De schaduw van Trump

Niet dat Gray een politiek pamflet voor ogen had. Veelzeggend is dat een scène waarin afgerekend wordt met de hypocrisie van privéscholen bij de verwijderde scènes zit. “Onze leraars zijn er voor de leerlingen,” verklaart de schooldirecteur aan Esther en Paul, “Ze blijven na. Ze zijn niet lid van een vakbond. We hebben hier geen vakbonden.” En “we tolereren geen slecht gedrag want leren mag niet worden belemmerd.” Om wanneer Paul het bureau moet verlaten een envelop-met-inhoud schaamteloos te aanvaarden. Hypocrisie ten top.

Armageddon Time van James Gray. Scènes uit een familieleven.

In de film zien we hoe de twaalfjarige Paul vriendschap sluit met zijn enige Afro-Amerikaanse klasgenoot. Johnny droomt ervan voor de NASA te werken, Paul wil kunstenaar worden. De ene droom zal onbereikbaarder blijken dan de andere, maar even blijven de twee onafscheidelijk. Tot ze betrapt worden bij kattenkwaad en Paul zonder verpinken Johnny de schuld en de straf op zich laat nemen.

Vader Irving stuurt Paul prompt naar de strenge, door de Trump clan gefinancierde, privéschool Kew-Forrest (Gray liep er ook school). Waar hij in uniform gestoken wordt, stuit op het misprijzen van de elite en moet luisteren naar Donalds zus Maryanne Trumps speech over individualisme. Johnny wordt verbannen achter de hekken en langzaam vergeten door Paul.

Armageddon Time van James Gray. Opgroeien in de jaren tachtig.

Onrecht en schaamte

“De wereld is onrechtvaardig.” Deze vaststelling geeft loodgieter Irving mee aan zijn zoon wanneer die op school geconfronteerd wordt met racisme, sociale ongelijkheid en de codes door de liberale elite verbonden met ‘erbij horen’. Paul ontdekt dat de wereld complex en gewelddadig is, dat jongeren niet onschuldig maar kwetsbaar zijn. Het besef van de eigen wreedheid verstrengelt in zijn herinnering met een schaamtegevoel. Met zijn tegenstrijdige emoties en impulsen tijdens het opgroeien.

Het is de ambivalentie van een immigranten familie. Paul krijgt van zijn idool, grootvader Aaron, tegenstrijdige adviezen. “Integreer je in je nieuwe school” wordt gevolgd door “wees een integer mens.” Te lezen als: “verloochen je vriendschap” en “verdedig je vrienden.” Be a mensch is een onmogelijk, futiel én noodzakelijk streven. Opgroeien is illusies zien versplinteren. Die levensles delen zonen en (groot)vaders in Armageddon Time. Samen met het inzicht dat het ene privilege (de loodgieter krijgt een gunst van de politie) niet het andere privilege (de rijk geboren Maryanne Trump gelooft dat ze zichzelf gemaakt heeft) is.

Armageddon Time van James Gray. Turbulente tijden.

Er kleeft melancholie aan Armageddon Time, het gevoel van een uit het geheugen verdwijnend tijdperk. Niet toevallig ogen Darius Khondjis belichting en fotografie  korrelig, geelachtig warm en sluit Gray af met spookruimtes. Met lege huiskamers en schoollokalen. Maar van heimwee is er geen spoor, de terugblik wordt niet gedreven door een gevoel van verlies maar van schaamte. Er schuilt tragiek in de confrontatie met de eigen wreedheid op een moment dat de samenleving de kloof tussen sociale waarden en economische normen aanvaardt en koers zet richting de verdeelde maatschappij van Donald Trump.

Verlies en herinnering

Tijdens het maken Armageddon Time  kleefde James Gray naar eigen zeggen vier woorden op Darius Khondji’s camera: warmte, humor, verlies, liefde. “Maar het belangrijkste woord was verlies,” benadrukt hij in GQ, “de vluchtigheid van het leven, de onherstelbaarheid er van. Ik zou het kunnen wijten aan de pandemie maar ik worstelde al voordien met dit thema.”

Armageddon Time van James Gray.

In Indiewire verduidelijkt hij geen fan te zijn “van het ‘verlies van onschuld’ idee omdat het gebaseerd is op een bourgeois kijk op de geschiedenis. Het veronderstelt dat kinderen onschuldig zijn, wat ze niet zijn. En het veronderstelt een moment van schoonheid en zuiverheid, wat niet bestaat.” Een ander klassiek coming-of-age ingrediënt, het heroïsche avontuur van de jonge protagonist ontbreekt ook want “het verhaal draait rond het morele falen van de jongen.”

Mooi en triest

Het persoonlijke project ontstond volgens Gray toen hij zijn eigen kinderen wilde laten kennismaken met de plek waar hij opgroeide en waar hij hen veel over verteld had. Alleen bleek er daar niets meer terug te vinden van dat bestaan en die familieleden. In GQ onderstreept Gray dat hij daardoor ging beseffen “hoe alles maar een tijdelijk vlekje in de geschiedenis was dat er voor niemand echt toe doet, behalve voor mij.”

Armageddon Time van James Gray. Monumentale Anthony Hopkins.

Met zijn achtste film wil de 53-jarige cineast “een verhaal vertellen dat levendigheid, warmte en menselijkheid bevat, ook al is het triest. Want triest is niet deprimerend, het is een mooi element van ons emotioneel leven. Het is wie we zijn. Het leven is op verschillende manieren triest. That’s part of why beauty exists. Beauty is connected to sadness. Schoonheid zweeft niet in het luchtledige, het is verbonden met dood en eindigheid.” Een gevoel dat je niet loslaat bij het bekijken van Armageddon Time. Thuis, want de bioscoop zet blijkbaar in op ander spektakel. Jammer.

ARMAGEDDON TIME van James Gray. USA 2022, 115’. Met Anne Hathaway, Anthony Hopkins, Banks Repeta, Jeremy Strong. Scenario James Gray. Fotografie Darius Khondji. Muziek Christopher Spelman. Montage Scott Morris. Blu-ray en dvd distributie Universal. Extra’s verwijderde scènes, documentaires. Online te bekijken via Apple TV, YouTube & Google Play.

James Gray on set. Armageddon Time.