Decennialang regeerde Zimbabwaans president Robert Mugabe zijn land op meedogenloze, zelfs roekeloze wijze. Op 40 jaar tijd veranderde de ‘parel van Afrika’ in een economische puinhoop met een inflatie van meer dan 800 procent.
In de nacht van 14 november zetten de Zimbabwaanse veiligheidsdiensten de 93-jarige president onder huisarrest, een scenario dat veel weg heeft van een militaire staatsgreep. De verblijfplaats van zijn machtige vrouw Grace is tot op vandaag onduidelijk.
‘Krokodil’ Mnangagwa
Betekent dit werkelijk het einde van een tijdperk of zal het geweld enkel nog toenemen? De antwoorden op deze vragen ken ik nog niet. Ik ben er zelfs niet zeker van of vice-president Emerson Mnangagwa, die de afzetting van Mugabe lijkt te hebben georkestreerd, goed weet waartoe dit alles zal leiden. Met elk uur dat wegtikt, lijkt het wel steeds duidelijker dat Zimbabwe zijn eerste overgang in leiderschap zal maken sinds 1980.
Al tientallen jaren houdt Mugabe het land in een ijzeren greep. Zelfs toen hij werd uitgedaagd door een versterkte oppositie in 2008 behield hij het presidentschap door een overeenkomst voor machtsdeling aan te gaan. Na een beslissende verkiezingsoverwinning in 2013 was er echter van een coalitie geen sprake meer.
Toen de grijzende president dit jaar steeds kwetsbaarder werd, ontketende dat een waanzinnige machtsstrijd over wie hem zou gaan opvolgen. Twee grote kampen dongen daarbij naar de macht. Vice-president Emerson Mnangagwa, die als soldaat vocht voor de bevrijding van Zimbabwe en daarbij de bijnaam ‘de krokodil’ kreeg, vertegenwoordigt de oude garde. Deze 75-jarige geniet sterke steun van het leger en de veteranenvereniging, een krachtige coalitie van voormalige strijders uit de onafhankelijkheidsstrijd van Zimbabwe tussen 1964 en 1979.
In 2016 brak de groep met Mugabe in een openbare brief. Daarin verklaarden de oorlogsveteranen dat zijn “ongebreidelde corruptie en regelrechte wanbeheer van de economie het land in puin had achtergelaten”. Velen geloofden dat Mnangagwa er achter zat en dat die diende als een schot in de lucht om mogelijke rivalen te waarschuwen.
‘Gucci’ Grace
Het tweede kamp in de machtsstrijd wordt geleid door Mugabe’s voormalige privé-secretaresse en huidige vrouw, Grace Mugabe. Met haar 53 lentes vertegenwoordigde ze eerder de jongere generatie. Ze kreeg onder meer aanzienlijke steun van een informele groep van opkomende leidersfiguren die bekend staat als ‘Generation 40’.
Grace Mugabe is echter niet populair bij de gewone Zimbabwanen. Zij noemen haar ‘Gucci Grace’ omdat ze bekend staat om haar extravagante uitgaven. Bovendien heeft ze de reputatie een wrede vrouw te zijn. Eerder in 2017 werd ze nog geconfronteerd met beschuldigingen van geweld tegen een 20-jarig Zuid-Afrikaans model. Grace zou de jonge vrouw hebben geslagen met een elektriciteitskabel.
In september, nadat vice-president Mnangagwa voor een bizarre ziekte werd overgevlogen naar Zuid-Afrika, moest Grace Mugabe publiekelijk ontkennen op de staatstelevisie dat ze haar rivaal zou hebben vergiftigd. Begin november leek het nog alsof het kamp van Grace de overhand kreeg. President Mugabe ontsloeg Mnangagwa, die daarop naar Zuid-Afrika vluchtte. Mnangagwa had blijkbaar al een ander plan want in ballingschap hield hij contact met zijn militaire bondgenoten.
Veel vragen blijven onbeantwoord
Op 14 november sloeg het kamp van Mnangagwa dus toe. De volgende ochtend werd Mugabe onder huisarrest geplaatst en zou zijn vrouw gevlucht zijn naar Namibië waar ze asiel zou hebben aangevraagd. Mnangagwa’s mannen namen de controle over het land over. Dat is tenminste hoe de situatie er op dit moment uitziet. De gebeurtenissen veranderen echter snel en sommige grote vragen blijven onbeantwoord.
Als Mnangagwa officieel de macht overneemt, is de eerste grote vraag of hij zal regeren bij volmacht of dat hij een overgangsregering in het leven zal roepen. Het is ook onduidelijk of Mnanangwa en zijn bondgenoten er echt belang bij hebben om reële democratie in Zimbabwe te introduceren. Om dit te doen, zouden ze binnen een redelijke termijn van bijvoorbeeld zes maanden, verkiezingen moeten organiseren.
Militaire staatsgrepen zijn echter zelden een voorbode van democratie. Recent onderzoek toont aan dat “staatsgrepen ten voordele van de democratie” wereldwijd wel steeds vaker voorkomen, maar meestal draaien ze uit op het resultaat dat de afgezette dictatuur wordt vervangen door een andere groep autocratische heersers.
De signalen voor Zimbabwe tonen momenteel vooral aan dat het nog alle kanten kan uitgaan. Mnangagwa is een realist die het niet altijd even nauw neemt met de mensenrechten. Velen houden hem verantwoordelijk voor het toezicht op een reeks bloedbaden tussen 1982 en 1986, bekend als de ‘Gukurahundi’, waarbij naar schatting twintigduizend burgers van het volk der Ndebele werden omgebracht.
Meer recent waren er beschuldigingen tegen hem voor het orkestreren van electoraal geweld tegen de politieke oppositie in 2008 en de manipulatie van peilingen in het voordeel van Mugabe. De vice-president wordt beschouwd als een van de rijkste mensen van Zimbabwe. Dit alles suggereert dat hij misschien gewoon de volgende dictator zou kunnen worden. Niettemin geven berichten aan dat Mnangagwa momenteel met verschillende oppositiepartijen in gesprek zou zijn over het vormen van een overgangsregering.
Een belangrijke figuur zou daarbij Morgan Tsvangirai van de Movement for Democratic Change kunnen zijn, die eerder eerste minister was onder Mugabe tijdens de machtsdeling van 2009. Die coalitie bereikte weliswaar enige beperkte economische successen, maar de partij van Mugabe heeft nooit de echte macht opgegeven. Mnangagwa was een van hen die zich toen aan de macht bleef vastklampen maar ik geloof ook dat hij de dingen nu misschien wat anders speelt. Mnangagwa is zeker geen hervormer, maar hij voelt zich wel gedwongen om zijn legitimiteit te versterken. Om nog maar te zwijgen over de enorme economische ellende waar Zimbabwe dringend moet uitgehaald worden.
De keuze voor het politieke leiderschap van Zimbabwe zal enorme gevolgen hebben voor de toekomst van het land waarvan de ontwikkeling is gestagneerd onder veertig jaar autoritair regime. Echte transitie is uiterst ongewoon in Zimbabwe. Mugabe leidde het land in maart 1980 naar onafhankelijkheid, werd president en ging daarna nooit meer weg.
Steven Feldstein werkt samen met het Carnegie Endowment for International Peace
