We schrijven einde 1996. Na een intern gewapend conflict, dat ongeveer zesendertig jaar duurde, ondertekenden de regering, het leger en het gewapend verzet vredesakkoorden. Niet veel later, in februari 1998, bracht hulpbisschop Juan Gerardi het document ‘Nunca Más!’ (Nooit meer!) naar buiten. Het was het resultaat van een intensief kerkelijk onderzoek, dat zowat over het hele grondgebied plaats vond. Vooral de parochies werden daarbij aangesproken en ingezet. Duizenden slachtoffers en overlevenden van het gewapend conflict kregen de kans jaren verzwegen leed te verwoorden. Een therapeutisch initiatief. Maar tegelijk een delicate onderneming met verregaande politieke gevolgen. Grosso modo kwam het er op neer: meer dan 93% van de gruwelen en de oorlogsmisdaden werden veroorzaakt door het leger, iets meer dan 3% door het gewapend verzet en 3% door ongekende daders.
Moord is een typisch militair antwoord
Daarmee was het doodvonnis van de hulpbisschop getekend. Twee dagen later werd zijn hoofd met een betonblok ingeslagen. Het proces tegen de verdachten verliep over hobbelig terrein en werd langs alle kanten geboycot en de verkeerde kant uitgestuurd. Uiteindelijk werden dan toch drie verdachten schuldig verklaard en veroordeeld tot 20 jaar gevangenis.
Twee van de drie waren militairen, vader Disrael Lima en zoon Byron Lima Oliva. De vader kwam na 12 jaar vrij vanwege zijn goed gedrag en sociaal werk. De 46-jarige zoon Byron was uit ander hout gesneden. Hij had het tot lid van de Generale Staf van het leger geschopt. Tevens behoorde hij tot de kaibiles, de elitetroepen van het leger, die bekend stonden voor het begaan van de meest uitzinnige gruweldaden tijdens het hoogtepunt van de staatsterreur, gericht tegen sympathisanten van het verzet, volksorganisaties en politieke opposanten van de militaire dictatuur.
Toen hij veroordeeld werd, kwam hij terecht in de militaire gevangenis Matamoros. Tot op vandaag is het geen sinecure om veroordeelde militairen in gewone gevangenissen te krijgen. ‘Ons kent ons’ is een ongeschreven regel ook onder de militairen in Guatemala. Uiteindelijk werd hij in november 2015 overgeplaatst naar het penitentiaire rehabilitatiecentrum Pavón. Deze gevangenis bevat verschillende afdelingen. Er is plaats voor 960 gevangenen. Maar er zijn er 2500 in ondergebracht.
Algauw wist hij zich op te werpen als de man die, volgens eigen zeggen, door de gevangenen gedelegeerd werd als dé gezagsdrager vanwege de afwezigheid van de officiële autoriteiten. ‘Indien de staat zijn verantwoordelijkheid niet opneemt, zullen wij ze opnemen, hoe dan ook,’ verklaarde hij aan een journalist. Klachten van gevangenen bleven niet uit. Maar Byron Lima wist zich te handhaven. Hij liep rond in een T-shirt met daarop de print van een doodshoofd (het embleem van de kaibiles, de militaire elitetroepen) en de tekst: ‘Politieke gevangene 100% anticommunist’.
Zijn belangrijkste vijand was Mauricio López Bonilla, die als minister van Binnenlandse Zaken fungeerde tijdens de regering van ex-generaal Otto Pérez Molina (2011-2015). De ex-minister van Binnenlandse Zaken zit inmiddels zelf in de gevangenis, veroordeeld voor grootschalige fraude. En ex-president Otto Pérez Molina werd op zijn beurt veroordeeld en gevangen gezet vorig jaar, nog voor het beëindigen van zijn mandaat, samen met Roxana Baldetti, de voormalige vicepresidente, beschuldigd van miljoenen fraude.
Een heuse stad binnen de muren
Het rehabilitatiecentrum Pavón bestaat uit verschillende afdelingen, waaronder enkele van ‘Hoge Beveiliging.’ Daar bevinden zich de meest gewelddadige bendeleiders van het land. Verder heeft het penitentiair centrum een hoofdstraat, de ‘Zesde Avenida,’ een referentie naar de officiële rustige voetgangerslaan vol winkels, die uitmondt op het Centrale Plein in de hoofdstad.
In de ‘Zesde Avenida’ van de gevangenis Pavón is van alles te vinden, schoenenwinkels, slagerijen, groentewinkels, verkoop van cd’s, kapperssalons, restaurants, enzovoort. Het geheel oogt als een repliek van de officiële Zesde Avenida. Er is zelfs een fitnesscentrum met sauna voorhanden.
Byron Lima ontkende dat hij de controle over de gevangenis uitoefende. ‘Het enige wat ik doe is wat de wet van het Penitentiair Regime ons toelaat,’ beweerde hij. In die context werden verschillende gebouwen van de gevangenis geverfd, sportterreinen gerenoveerd, de bibliotheek heropend, computers hersteld en meer bedden in de hospitaalafdeling geïnstalleerd.
Geen vervroegde invrijheidstelling
Byron Lima had nog drie jaar te gaan. Maar het was duidelijk dat hij niet zou kunnen rekenen op vervroegde invrijheidstelling. Verre vandaan. Hij genoot al vlug de faam de belangrijkste gedetineerde van het land te zijn. Hij gaf zelfs de regering aanbevelingen en suggesties bij de benoeming van het bestuur van de gevangenis. In 2010 stampte hij binnen de muren een heus bedrijf uit de grond: hij richtte namelijk de ‘Penitentiaire Coöperatieve Torre Fuerte’ op. Zomaar eventjes 800 gevangenen werkten voor hem.
Zijn beste ‘klanten’ waren de kandidaten voor burgemeester en volksvertegenwoordiger voor Partido Patriota, de politieke partij van de afgezette ex-generaal en president Otto Pérez Molina. Gedetineerde Byron Lima ontwierp de T-shirts voor de verkiezingscampagne van de kandidaten. Tegelijkertijd verhuurde hij geblindeerde wagens voor 300 dollar per dag aan politici die hun leven in gevaar achtten.
In zijn coöperatieve werden schoenen, kleding en reinigingsproducten vervaardigd. De Internationale Commissie tegen de Straffeloosheid (CICIG) beschuldigde hem ervan een netwerk te leiden dat de overplaatsing van gevangenen regelde aan 6000 dollar per persoon. De kers op de taart: in 2013 lanceerde hij een campagne langs Facebook ‘Byron Lima voor President!’ In dat zelfde jaar werd hij op straat aangehouden. Bleek dat hij een dertigtal keren de gevangenis verlaten had ‘om naar de tandarts te gaan’.
Opstand binnen de muren
Op 18 juni laatstleden greep een confrontatie plaats tussen gedetineerden. Een onder hen, die de bijnaam el Taquero droeg, veroordeeld tot 800 jaar (sic!), nam het op tegen Byron Lima. Deze had de verkoop van drugs verboden toen el Taquero probeerde om de controle over de verspreiding van drugs van hem over te nemen.
Die morgen reed een distributiewagen, die zoals gewoonlijk de gevangenis bevoorraadde, binnen. Maar deze keer vervoerde hij ook wapens en granaten. Daarop brak de gewapende confrontatie los. Onder de gesneuvelden bevond zich de nagenoeg legendarische gevangene, Byron Lima.
