De parade van Hard boven Hard lijkt een eeuwigheid geleden. Mensen pikten het niet langer. Er werd bespaard op onderwijs, gesneden in pensioenen, Turtel – en andere taxen werden kalashnikovsgewijs op ons afgevuurd. Tegelijk kregen grote bedrijven de ene financiële tegemoetkoming na de andere. Onze minister van financiën vond het niet nodig om 900 miljoen aan onterechte bedrijfssubsidies terug te vragen. Deze keer geen Europees parapluutje. Je bent supporter van Milton Friedman of je bent het niet. Op dat punt heeft Van Overtveldt nooit iets aan onduidelijk overgelaten. Parlementair links leek het voor de wind te gaan. Groen en Pvda vonden elkaar in een put van drie miljard. Nog een paar welgemikte uppercuts en de regering lag knock-out in de touwen. Het vel bijna verkocht. Alleen moest de beer nog geschoten worden.

En geschoten werd er. Met een prelude in Vorst en Molenbeek. Daarna Sodom en Gommorra. Het gebeurt dagelijks in andere delen van de wereld. En ergens wisten we ook wel dat Brussel aan de beurt ging komen. Maar het blijft een schok. Want wie heeft er nog niet met zijn kinderen langs de Starbucks op de luchthaven gewandeld? Collectief lagen we uitgeteld in de touwen. Normaal functioneren op de werkstek was er niet meer bij. Smartphone om de drie minuten nakijken hongerig naar “informatie”. Over en weer telefoneren met vrienden en familieleden. Dit was handelen, puur op overlevingsinstinct. Het reptielenbrein in volle glorie. Dit deel van het brein is belangrijk bij het regelen van emoties. Het is het oudste deel en zit achteraan in onze hersenen. Het zorgt voor vluchtreacties en behoed ons voor gevaar. Een nadeel is dat het niet kan denken en niets kan onthouden. Nuchtere en afstandelijke analyses konden op dat moment niet gemaakt worden. Niemand dat dit ook verwachtte. Iedereen was psychologisch door elkaar gerammeld. En serieus.

Pas daarna kwam het cognitieve denken. Want de frontale kwab van onze hersenhelft treedt na het reptielenbrein in werking. Erst das Fressen und dann die Moral. Dit deel van de hersenen zorgt voor het onderdrukken van onze emoties en helpt bij analyse en beschouwing. Het is bij het herontwaken van de ratio dat ons brein zeer receptief is voor allerhande (gekleurde) informatie. Net zoals een vlinder die uit haar cocon ontwaakt en de wereld fladderend en naïef tegemoet vliegt, niet bewust van het concept “eten en gegeten worden”.

Mensen focusten in de eerste plaats op aspecten van de aanslagen. Sommigen begonnen te  relativeren en vonden dwepen met de Belgische vlag op sociale media een vorm van hypocrisie en misplaatst nationalisme. Want waarom geen Turkse, Nigeriaanse of Pakistaanse vlag? En geven zulke vlaggen bovendien geen blijk van onze onbewuste neokoloniale gevoelens ten opzichte van de derde wereld? Beschuldigingen in de lijn van “Jullie zijn enkel geschokt als het in jullie achtertuin gebeurt. De rest interesseert jullie niet.” deden de ronde. Een belerend vingertje is contraproductief bij een wurmgeslagen bevolking. Het is niet omdat mensen hun facebookprofiel niet veranderen in alle vlaggen van de wereld dat ze geen moer geven om het mondiale terrorisme. Profielfotootjes zijn geen rationele beslissingen. Daar zijn geen studies over gemaakt. Zoiets komt vanuit de darmen. Moraliseren heeft dan ook geen zin en heeft vaak het tegenovergestelde effect.

Obligate kost was de rol van de islam in dit alles. Pagina’s werden gevuld over hoe de islam een totalitaire godsdienst is, en dat het met dat geloof quasi onmogelijk is om te functioneren in een moderne maatschappij. Om deze beweringen “te staven” worden vaak fragmenten uit koran en hadith gebruikt. Op internet circuleren er massa’s van zulke memes. Het probleem is dat deze bronnen selectief zijn. De geloofsboeken zijn geschreven in een groot tijdsbestek. Als men ze dan leest als een historisch naslagwerk, dan kan iedereen er wel uithalen wat hij of zij belangrijk acht. Verder getuigt deze idee van een monoliete visie op de islam. In tegenstelling tot het katholicisme, kent de islam geen paus. Ze is minder hiërarchisch gestructureerd. Elke iman heeft, bij wijze van spreken, zijn eigen interpretatiekader over de koran. Dat heeft nadelen, maar uiteraard ook voordelen. Er zijn zeer veel stromingen. Salafisme en wahabisme zijn er daar twee van, maar er zijn ook de ideeën van Tarek Ramadan en Rachid Benzine. Die kunnen we vergelijken met de christelijke bevrijdingstheologie. Zeer populair in Frankrijk. Vele moslims beschouwen hen als de toekomst voor een Europese islam.

Essentieel in het geloofsdebat is het inzicht dat een interpretatie van een geloof zich ontwikkelt in een socio-economische realiteit. Als een maatschappij economisch en sociaal niet voldoende ontwikkeld is, dan zal geloof een zeer prominente rol innemen. We zien dat in landen zoals Congo of Oeganda. Maar ook in het Midden-Oosten. Het tegengestelde is ook waar. Hoe meer een maatschappij kan zorgen voor haar bevolking en hoe beter de welvaart is verdeeld, hoe minder het geloof zich een prominente rol zal aanmeten in een maatschappij. De ontwikkeling van de sociale zekerheid in de jaren vijftig en zestig betekende de doodsteek voor allerhande katholieke patroonheiligen. Die waren immers overbodig geworden. In het midden van vorige eeuw was dat in het Midden – Oosten niet anders. De opbouw van een seculiere anti-koloniale maatschappij in landen zoals Afghanistan, Libië, Irak, Syrië en Iran begrensde de politieke rol van de islam. Geloof werd meer teruggedrongen tot de persoonlijke sfeer. De sleutel is dus economische herverdeling. Geen moraliserend gezwets.

Maar na de aanslagen kwamen politici niet meer verder dan het veiligheid-, controle- en repressieverhaal. Ze konden maar niet begrijpen hoe “jongeren die hier alle kansen gekregen hebben tot zulke laffe daden in staat waren”. Dat politici zelfs niet in overweging nemen dat de afwezigheid van stabiel en zelfontplooiend werk, de besparingen in onderwijs, straathoekwerk en sociale zekerheid (kortom in alle tools die empowerment ten goede komen) een nefaste invloed hebben op jongeren en hun psyche is schrijnend. In sommige Molenbeekse wijken piekt het werkloosheidscijfer tot 50%. Dan is er iets anders aan de hand en gaat het niet alleen over radicale moslims. Links verdedigde zich maar nam de frame van het identitaire denken over: “de moslims” ontbrak het aan fundamentele rechten. Werkloosheid en onderwijs zijn ernstige problemen in “deze gemeenschap”. Het welles-nietes spelletje over de moslimgemeenschap kon beginnen. Maar het ging wel over de moslims. Framedenken van rechts.

En het gaat ongezien ver. Het moet ongeveer 70 jaar geleden zijn dat er nog mensen met gestrekte arm hyperactief stonden te wezen op de trappen van de beurs. Een momentum. De jaren dertig, plots héél dichtbij. Nog erger was dat één partij dat niet veroordeelde. Gevolg daarvan was dat nog meer mensen deze eigentijdse versie van de kristalnacht probeerden te relativeren. “Het waren maar doordeweekse hooligans die niet precies wisten wat ze daar aan het doen waren op de trappen van de beurs”, zo klonk het. Links verdedigde zich: het waren wél fascisten. Het welles-nietes spelletje over de fascisten kon beginnen.

In de jaren vijftig waren er heel wat Amerikaanse psychiaters die de theorie van de shokdoctrine aanhingen. Het kwam erop neer de patiënt zodanig te desoriënteren (onder andere door het toedienen van elektrische schokken) dat deze bereid was om eender welke informatie op te nemen. Het zwaar gehavende brein functioneerde als een schone lei en zou opnieuw, met de juiste informatie, kunnen beschreven worden. Een medische theorie die de aartsconservatieve Friedrich von Hayek zou vertalen naar een maatschappelijke dimensie. Naar analogie met de neo-darwinisten die zoiets eerder met de evolutieleer hadden gedaan: biologische processen omzetten naar maatschappelijke dynamieken. Zulke fantasietjes werden ook vlug naar de sociologische prullenbak verwezen. Von Hayek had het over “een noodzakelijke sociale ontwrichting om een nieuwe maatschappij te bouwen”. Zulke ontwrichtingen konden worden bekomen door revoluties of rampen. Naomi Klein verwoordt treffend hoe zowel de revolutie van Solidarnosc als een ramp zoals de Katrinaorkaan in New Orleans voldeden aan de voorwaarden voor maatschappelijke ontwrichting. Of hoe aan de hand van “traumatische ervaringen” neoliberale recepten zonder te veel tegenstand kunnen worden uitgevoerd.

Het lijkt er op dat België haar eigen “traumatische ervaring” doorleeft. Op politiek vlak worden maatregelen die al jaren in de politieke ijskast lagen, snel in de microgolfoven gestoken. Nachtelijke huiszoekingen en permanente controle van soldaten zijn de twee eersten in een nog te volgen lange rij. Nu is de bevolking immers ontvankelijk voor zulke maatregelen. Parlementair links pareert de aanvallen, maar blijft wel trappelen in het dominante frame. De discussies gaan immers over de moslimgemeenschap en repressie. Niet over de arbeidersklasse en de ontplooiing ervan. Links gebruikt de woorden en begrippen die rechts op de agenda plaatst. Links zit dus in de verdediging. En een verdediging kan niet scoren.

Tijd om in de aanval te gaan en een eigen taal te ontwikkelen in het politieke debat. Het wordt dringend tijd dat we terug een aantal begrippen op de agenda plaatsen die links sinds lang vergeten is, of niet meer durfde te gebruiken. Als we over migranten praten vergeten we vaak dat velen hier geboren zijn en dus eigenlijk meer met ons land en onze cultuur gemeen hebben dan dat we op eerste zicht zouden denken. In tegenstelling tot mensen in Irak, Iran of Saoudie Arabië, kennen derde generatie migranten onze instituten, het democratisch debat en de surrealistische communautaire opstootjes. Ze kennen ook de discriminaties de uitbuiting op het werk en de armoede. In dat opzicht hebben ze meer gemeen met een Belang of N-va-stemmer onderaan de sociale ladder, dan met hun geloofsgenoten in het verre Midden – Oosten. Iedereen herkent zich wel in het ochtendritueel van vroeg opstaan, boterhammetjes pletten en de longen uit je lijf spurten om nog net op tijd op de volgepropte trein, tram of metro te springen om een halfuurtje later aan een hectische dag te beginnen. ‘s Avonds kom je dan emotioneel en fysiek uitgeput thuis. Het enige wat je dan nog kan opbrengen is als een zombie voor de televisie gapen. Huidskleur speelt hier geen rol. Interimaris, benoemde, bediende of arbeider, we herkennen dat allemaal. De productiviteit (en dus ook de uitbuiting) van onze arbeidersklasse is de laatste dertig jaar exponentieel toegenomen. We voelen dat allemaal in onze botten. En die zijn bij iedereen wit. In de mijn was iedereen zwart. Met dat verhaal zullen we de hand moeten reiken aan de moslimgemeenschap én aan de blanke arbeidersklasse. En om de enen niet tegen de anderen op te zetten gebeurt dat best tegelijk, met een sociaal-economisch verhaal. Met een sociaal-economische taal.

De cultureel-identitaire bespiegelingen spelen helaas een grote rol. En dat is niet alleen bij moslims het geval. Sinds zwarte zondag in ’91 vielen de socialistische bastions als dominosteentjes voor het bruine gif. Samen met oprukkend extreem rechts veranderde ook de taal. Economische factoren om ongelijkheid te verklaren werden vervangen door culturele factoren. Links antwoordde met munttheekransjes of danspasjes en nam zo onbewust het rechtse denk- en taalkader over.

Feit blijft dat één ander te maken heeft met precaire arbeidsomstandigheden. Geef onze jongeren een stabiele en zelfontplooiende job en ze vergeten Allah, Bart De Wever en alles wat er rond hangt. Bij gebrek aan degelijke perspectieven in onze maatschappij spiegelen sommigen van onze jongeren zich aan één of ander beeld van de islam gepropageerd via YouTube of radicale moskees. Onze blanke arbeidersklasse eerder aan het Vlaamse ideaal van De Wever en co. Au fond is er weinig verschil. Recruteerders aan beide zijden erkennen de precaire situatie van hun achterban en profiteren van het feit dat onze neoliberale maatschappij geen alternatief kan bieden op vlak van werkgelegenheid en onderwijs. Jongeren zoeken naar oplossingen in een maatschappij die niet meer garant staat voor sociale mobiliteit. Voor deze generatie moet het verschrikkelijk zijn te beseffen dat ze het economisch en sociaal niet beter zullen hebben dan hun ouders. Sociaal falen heet dat dan. Niet te verwonderen dat sommigen erkenning gaan zoeken in Syrië of gekleed in het zwart, op de trappen van de beurs.

De parade van Hard boven Hard, een eeuwigheid dus. Mensen pikten het niet langer. Er werd bespaard op onderwijs, gesneden in pensioenen, Turtel – en andere taxen werden kalashnikovsgewijs op blank, geel, rood en zwart afgevuurd.