Update 2: het verschil in kleding tussen man en vrouw, de relevantie. 120324, 9000 h.

In deze rationele tijden doet het plezier wanneer de Werkelijkheid zich nog eens van haar mysterieuze, magische kant laat zien. Dat gevoel kreeg ik toen ik net op vrouwendag een mij onbekende film vond in de ramsj die vooral over het seksuele verlangen en de aarzelende seksuele groei naar volwassenheid van de mens blijkt te gaan. “The Warlord” (1965) waarin de toen befaamde Charlton Heston schittert, doet ook een onderzoek naar de ziel van de militair, wat in deze dagen mooi meegenomen is. De Russische druk op het dappere Oekraïense front blijft hoog, ook al tonen de officieren zich creatief en doen ze met gemakkelijk te maken zeedrones gedurig dure Russische gevechtsschepen zinken. Deze film levert op een bovenste, oppervlakkige niveau de pret en het entertainment van een vecht-film die in de middeleeuwen in de lage landen speelt, een beeld dat naar de normen van heden vrij primitief en licht en leuk wordt opgeroepen. Het ritme is traag, en dat werkt ontspannend, dat biedt kalmte. Maar voor de ervaren kijker brengt hij een waardevol inzicht in hoe mensen dachten, niet in de vijftiende eeuw, maar midden de jaren zestig, toen de oorlog twintig jaar voorbij was, en de macht van de Kerk over de mensen en hun (seksuele) verlangens volop erodeerde en aan het omvallen was. Een grote mentale, culturele revolutie die ook juist werd veroorzaakt door “kleine”, “neutrale” technische veranderingen zoals de komst van doeltreffende anticonceptiva! De vergelijking met de smartphone in onze tijd ligt voor de hand.

De film brengt het verhaal van twee broers die tot de tweede stand behoren; de adel, die ook de militaire stand was. Die zo belangrijk werd geacht voor de veiligheid van de maatschappij, dat zij tot aan de Franse Revolutie op het eind van de achttiende eeuw, geen belastingen betaalde. Zij krijgen een stuk armzalig land toebedeeld in een moerassige streek in het huidige Limburg, vanwege hun overheer, de hertog. Het feodale leenstelsel krijg je dus in beeld. De povere vissers, boertjes en stropers komen in beeld als een heel andere, eenvoudige soort mensen die nog natuurgoden aanhangen, de steen, de heilige boom. De vrouwen hebben kennis van geneeskrachtige planten,  verzamelen ze en genezen er mensen mee; iets dat de edellieden die door priesters Latijn leerden lezen, maar verdacht vinden. De broers nemen met hun gevolg van krijgers bezit van de donjon, de grote toren die het gebied beheerst. Die is natuurlijk beperkt in comfort en in leefruimte; als mens uit de tijd na het jaar 2000 besef je hoe de woonsituatie vandaag op veel hoger niveau staat, ook zonder dat je tot de hogere klassen behoort. Op voorwaarde wellicht dat je niet tot de laagste klassen behoort; gezinnen en personen die op de wachtlijst voor een sociale woning staan, samen met tweehonderd duizend anderen, bijvoorbeeld, die een krot moeten huren aan bedriegersprijs.

Seks bij adel en boerenvolk, begeleid door woorden van de priester

Een ruggengraat van het verhaal is de geopolitieke en militaire bedreiging die uitgaat van een roversvolk die geregeld invallen doen, en dan bezit, voedsel en vrouwen meenemen: de Friezen. Ik weet niet in welke mate deze verhaallijn historisch verantwoord is, maar dat maakt niet uit, ze is het simpel geschetste kader om heel andere dingen te bevragen en te stellen. We zien hoe de maatschappij van toen, de sixties, bij monde van de regisseur, een onderzoek doet naar oorlog. Naar wat er in officieren omgaat. Naar de soorten soldaten die je altijd wel ergens krijgt: de hoofdpersoon doet zijn best om in alle omstandigheden eerlijk, integer, grootmoedig, wijs en zelfs nobel te denken, te voelen en te handelen. Zijn broer is een antipode, hij lijdt onder de grootsheid van de oudste, uit wiens hand hij moet eten. De ridder komt, voorspelbaar vanuit die karakteradel, in de problemen met zijn seksualiteit. Hij heeft, “na de jaren van strijd en soberheid” zoals hij het tegen zijn seksuele partner zegt, een grote behoefte aan seksuele genoegdoening; maar in hoeverre mag hij zijn rechten laten gelden, uitoefenen? Hij wil orgasmes en huidcontact, maar hij wil ook het mooiste meisje van het boerendorp niet bruskeren. Het eerste deel van de film is opgehangen aan het “jus primae noctis”: het recht dat als sinds de Romeinse tijd in voege was, waarbij een jonge bruid de nacht voor haar huwelijk werd “gewijd” door te slapen, seks te hebben, met de adellijke heer of zelfs met de abt of de monniken van het lokale klooster. Je leest tussen de regels dat de makers zich bezinnen over de claim van de Russen van het Rode leger, die bij aankomst in Duitsland in het voorjaar van 1945, wel een half miljoen meisjes en vrouwen hebben verkracht; Jozef “Stalin” verdedigde die barbarij door te verwijzen naar de strijd op leven en dood en de lange, uitputtende dagmarsen die zijn soldaten hadden gemaakt.

Ik lees ook tussen de regels hoe de mens in Europa zich in de “golden sixties” bezon over de aard en de waarde van seksualiteit.

Lange tijd, decennia en zelfs eeuwen, had de priester en de paus de norm vastgelegd; erotiek was eigenlijk zondig, af te keuren, en kon alleen door de beugel omdat er kinderen moesten worden verwekt.

In de sixties, mede dankzij de verfrissende, ontluisterende blik van therapeut en theoreticus Sigmund Freud, werd stilaan erkend dat het eigenlijk anders hoort in elkaar te zitten, het denken over seks. In The Warlord ontwaakt een generatie, die zichzelf vertelt dat seks goede ontspanning is en mag zijn. Er is een priesterfiguur in de film, die opmerkt in dit verband: “Van alle geboden heb ik dit tot Kuisheid altijd het minste begrepen. Ook ik ben niet geheel zuiver”. In het licht van de intussen overal losgebarsten schandalen over misbruik van minderjarigen om seksuele behoeften te voldoen, kan dit tellen.

De priester-monnik is de geestelijke begeleider voor de boerengemeenschap, maar hij gidst met wijsheid: hij verdedigt in gesprek met de ridders de overgebleven traditionele rituelen die de dorpelingen beoefenen, zoals het vereren van de heilige boom en het liederlijke feest op de avond voor het huwelijk van een jong paar, waarbij de seksuele remmingen los mogen gaan. Ongetwijfeld zijn in vorige eeuw in vele gemeenschappen, gemeenten, de priesters waardevolle gidsfiguren geweest in het domein van het sociale, het psychologische en het religieuze. In 1965 begreep men die rol nog, en heerste eerbied voor deze rol. De ridder blijkt een redelijk ongecultiveerd man, die de priester wel respecteert, maar hem vaak niet kan volgen. Dat klopt met de echte middeleeuwen: na de val van Rome was de Kerk wel duizend jaar lang de behoeder van de kennis en de wetenschap. Je kon alleen maar leren lezen in een priester- of kloosterschool. Dat de middeleeuwse ridders nogal brute figuren waren, vernam ik overigens persoonlijk na mijn studies met specialisatie middeleeuwse geschiedenis, tijdens een lezing rond het jaar 1990 door een van de eerste vrouwelijke experten en hoogleraren: mevrouw de Hemptinne. Ik legde haar na de lezing een vraag voor over erotiek in die era. Als vrouw beschikte zij over een toen nog zeer origineel perspectief: uit bronnenonderzoek had zij opgemaakt dat de vrouw die leefde in de middeleeuwen (ca. 500 — ca 1500) niet erg tevreden was over de seks die ridders (ruwe soldaten, officieren) haar bezorgden; de erotische stijl van… monniken en priesters viel veel meer in de smaak.

Seksuele plechtigheid, persoonlijke groei en… normvervaging?

In The Warlord zien we de ridder worstelen op zijn weg om seksueel meer volwassen te worden. Hij besluit na het adellijke recht van de Eerste Nacht het meisje te houden. Dat brengt spanningen mee met zijn onderhorigen, die deze inbreuk op de wetten niet pikken en de wilde Friese krijgers erbij roepen om de heer tot de orde te roepen door zijn donjon met alle militaire middelen van het moment te belegeren. De stormram, de aanvalstoren, pijl en boog, speren, en van de kant van de verdedigers, water, vuur, kokende olie, rotsblokken, heel de reeks wapens die ons als knapen in de jaren dat de film werd geproduceerd, op school werden voorgespiegeld en diepe indruk maakten, passeren de revue. De liefde (en erotische aantrekkingskracht) is echter wederzijds en houdt stand, net zoals lange tijd de poort achter de ophaalbrug. Opmerkelijk voor de toeschouwer die in leven is in 2024, is de ongelofelijk terughoudende, preutse en overmatig plechtige manier waarop het vrouwenlichaam in beeld wordt gebracht. De emoties lopen in de slaapkamer in de burcht hoog op, stomend heet mag je wel zeggen. Maar van het sexy lichaam van de deerne krijg je zo goed als niets te zien, op een piepklein stukje decolleté na. Misschien is dit soort “verering” die het lichaam van de vrouwelijke mens lange tijd is te beurt gevallen, ook logisch te begrijpen: in tijden dat elke vrij- of neukpartij kon resulteren in ouderschap en in kinderen waar je voor de rest van je bestaan voor verantwoordelijk zou zijn, wordt dat vruchtbare lijf natuurlijk iets van groot belang, grote betekenis; dat vrouwenlijf werd dan ook met Ontzag behandeld en bekeken. De erogene zone, de lippen, werden onder rokken en (nacht)kleedjes “zedig” verborgen, uit het oog gehouden. (Hoewel die rok – met zijn open structuur – ook juist gemaakt was en (verplicht) gedragen werd, zo schrijven seksuologen en onderzoekers zoals de bioloog-antropoloog Desmond Morris om het de man ten allen tijde mogelijk te maken met zijn handen of zijn geslacht contact te maken met dit vrouwelijke contactorgaan; een goede erectie mocht in een wereld waar de wil van de man wet was, niet verloren gaan).

Sublimale betekenisverschillen in kleding van de seksen

Vanwaar komt eigenlijk de eeuwenoude traditie dat mannen pantalons dragen, en vrouwen (onder)rokken en kleedjes? Toen in de tweede kandidatuur geschiedenis in 1982, ik herinner het mij als gisteren, onze professor culturele antropologie, de Zwitserse Belg Rudolf Bernet zichzelf tijdens het doceren van zijn vak, waarin seksualiteit vaak als thema opdook, de vraag stelde, gaf hij zijn groep van een tweehonderdtal studenten van beide kunne voorzichtig aan dat de betekenis daarvan wellicht niet te vinden was. De seksuoloog die ons college gaf over de mentale verschillen tussen man en vrouw, heeft de vraag nooit te berde gebracht. Het lijkt nochtans evident. De man draagt broekspijpen omdat die in ‘in macro’ weerspiegelen wat zij bedekken, het mannelijke staafje. De vrouw draagt laagjes in het groot over de micro laagjes heen op de meest centrale plek van haar lichaam. In het Westen is deze betekenis blijkbaar zelden ingezien, aangevoeld of beschreven. Tijdens de les Japans leerden we dat de betreffende eilandbewoners, in de cultuur waar de befaamde, fraaie en vrijmoedige erotische prenten Ukyo-E in de zeventiende, achttiende en negentiende eeuw het licht zagen, in elk geval, ook zonder de tussenkomst van Freud, begrepen dat de kravat, de das die voorname mannen over de hele wereld tot op vandaag begonnen dragen nadat de vrouwen van Kroatische strijders hun man als aanmoediging dat dasje, dat sjaaltje om de hals bonden bij hun vertrek naar het gevecht, grammaticaal tot de “rolronde voorwerpen” behoort. Onze leraar Japans, een Leuvenaar sinds vele generaties, zag zelf het verband niet… 😉

Blue Jeans en transgender-goesting

De relevantie van deze zelden benoemde ‘essentialia’ is mogelijk zeer groot. Tot op vandaag stellen experten dat zij niet weten hoe de mannelijke  of vrouwelijke identiteit zich in de geest van een kind opbouwt, of zich juist niet vormt. In de context van een cultuur die positief staat tegenover transgender, tegenover geslachtsverandering, een cultuur die op zijn zachtst gesteld veel verwarring sticht, is het misschien van belang dat wij beseffen dat onze (traditionele!) kleding continu aan onze geest een herinnering biedt wie wij zijn. Sigmund Freud noemde dit “sublimale inspiratie”: zoals de souvenirs van reizen en expedities de gerijpte mens in zijn thuis “van in de ooghoeken” er continu aan herinneren wie hij is en wat hij/zij heeft gedaan. (Op vergelijkbare manier werkt de trofee als herinnering aan een grootse jachtdag voor de jager, een ander fenomeen dat in recente decennia vaak niet voldoende werd begrepen.)

Profanisering

Vandaag de dag hoeft, in de woorden van Charles Darwin, “seks niet te resulteren in babies”. Het lichaam van de vrouw is dan ook in grote mate “geprofaniseerd”. In de laatste mode van zachte, de vormen volgende pantalons, zijn de intieme lippen, de pannekoekjes, zoals wij het noemen, de “camel toe” zoals de Engelstaligen het op internet noemen, gewoon te zien; midden op de hoofdstraat in het daglicht van onze provinciale stad.

Of die profanisering van de vrouw en haar seksuele organen de vrouw louter voordelen oplevert, valt te betwijfelen. Het mystieke, plechtige waas rond het vrouwenlichaam, en de bijhorende preutse gedragscode, is bijvoorbeeld ook maar kunnen verdwijnen nadat een generatie lang, dertig tot veertig jaar lang, een eeuwenoude praktijk geweldig veralgemeend is geworden. De praktijk waarbij het “gevaar” van ouderschap is afgevoerd door de praktijk van de abortus. Het weghalen van een beginnende vrucht uit de baarmoeder. De plek die duizenden jaren lang de veiligste was ter wereld, waar een pril mensje groeide, is vandaag niet meer veilig en de gevaren komen nu niet van dronken soldaten in oorlogstijd.

Broederstrijd

Terug naar de personages en het verhaal. De aanvallers worden op het nippertje afgeslagen, door toedoen van de jongere broer die met troepenversterkingen komt, gehaald als eenzame dappere ruiter bij de hertog achter de horizon. Dan volgt een even boeiende bezinning over het spel dat zich geregeld afspeelt tussen mensen, tussen broers of zusters ook juist: loyaliteit, afhankelijkheid en voordelen veranderen soms in (gepercipieerde) vernedering en bijgevolg in afgunst, nijd, jaloezie en uiteindelijk in wraakneming. De film krijgt hier het karakter van een dramatisch theaterstuk uit de oudheid of van Shakespeare. De psychologische diepgang wordt groter, het inzicht in de menselijke ziel overstijgt plots ook voor de kijker vandaag het banale niveau. Wie zal het halen? De jonge broer die zich vernederd voelt door de glorierijke oudere broer, en die zich op sluwe wijze van steun van de machthebbers heeft verzekerd? De snoodaard laat zich door geen norm of waarde tegenhouden, en gaat over tot een gewapende aanval, een poging tot moord op zijn ongewapende broer.

Liefde voor de autoriteiten, zowaar

Wat mij sterk opvalt in deze prent uit de tijd van de flowerpower en van het hoogtepunt van de heropbouw na de gruwelijke honger, de schaarste en puinen die WO II had gebracht, is het grote geloof in en het grote ontzag voor Autoriteit. Deze toonaard verbaast vandaag, ook voor iemand van meer dan zestig jaar. De mens midden de jaren zestig was nog bereid te geloven dat er zoiets kan bestaan als goede, welmenende leiders, politici en generaals. Ik merkte bij het kijken dat ik met lichtjes cynische ogen en bijgedachten naar dit ‘naïeve’ wereld- en mensbeeld staarde. Vandaag is bijvoorbeeld de kolonisatie, een van de grootste bewegingen van autoriteit ooit, met als icoon het British Empire, volkomen verdacht gemaakt en ontmaskerd als een brute beweging van eigenbelang. Ook op interpersoonlijk niveau, is dé autoriteit van vorige eeuwen, de vaderfiguur, intussen pogend met macht en kracht van zijn sokkel geduwd. Dochters vinden algemeen dat hun vaders vaak te weinig aandacht aan hun persoontje geven of gaven, ze worden daarom “vermaledijde vaders” genoemd en het woord “paternalistisch” heeft een uiterst negatieve bijklank gekregen. Mensen van na de eeuwwende willen blijkbaar alles behalve “bevaderd” worden. En dat in een tijd, in families waar zoveel stabiliteit, rust en wijsheid ontbreekt. Wie wordt hier wijs uit? Wie kan een touw vastknopen aan de mens, en aan deze tijd? Het helpt in elk geval met aandacht en innerlijke stilte af en toe oude films te bestuderen.

Steun voor een nieuwe website

We hebben uw hulp nodig voor een essentiële opfrissing van de website. Om die interactiever, sneller en gebruiksvriendelijker te maken hebben we 30.000 euro nodig. Elke bijdrage, groot of klein, helpt. Met uw donatie ondersteunt u onafhankelijke journalistiek die de verhalen blijft brengen die er echt toe doen. Laat uw hart spreken.

Steun hier