De markt

Als het van de markt afhangt – en ook op kunst heeft de
markt een enorme impact – zou kunst actueel moeten zijn. Voor de markt moet er
een korte termijn winst zijn, vooral economisch, de relevantie van processen en
resultaten moet met andere woorden actueel zijn/opleveren.

In dat perspectief zien we in het ruimere, deels door de
crisis gestuurde, debat ook dat takken als archeologie, geschiedenis, net als
kunst, in vraag worden gesteld: hoe relevant zijn ze? Dat is een verraderlijke
vraag omdat ze vaak eigenlijk wil weten: wat zijn we ermee?

Kunstenaars zouden zich, mijns inziens, zo min mogelijk
mogen aantrekken van dat perspectief en er, integendeel, tegen in gaan:
archaïsch zijn, voorbijgestreefd. Tijdloosheid, die door kunstenaars wordt
nagestreefd, ligt misschien wel vooral in haar weigering om actueel te zijn.

Actuele weerstand

Vaak ligt de actualiteitswaarde van kunst niet in de actuele
relevantie, maar in de actuele weerstand ertegen. In die zin kun je
bijvoorbeeld ook stellen dat Freud bijzonder relevant is vandaag en
allesbehalve voorbijgestreefd, gezien de aversie voor zijn inzichten anno 2014 brandend
actueel is, hier en nu, en dat zegt veel over onze tijd en de taboes die erbij
horen.

Toch vind ik zelf dat heel wat kunstenaars veel moeite doen
om wél actueel te zijn. Ze spelen het spel mee, ze actualiseren zichzelf om
beter in de markt te liggen of ze vermarkten zichzelf om actueel te zijn…

Relevantie

Kunstenaars die de marktgerichte vraag naar relevantie
beantwoorden met een argumentatie van hun relevantie, zouden dat, in mijn
optiek, beter niet te vaak doen. Toch is dat wat er tegenwoordig, in reactie op
bijvoorbeeld het subsidiebeleid, veelvuldig gebeurt: de kunstsector die zich
uitslooft om de eigen relevantie voor cultuur en maatschappelijke rijkdom en
menselijke waardigheid enzoverder aan te stippen. Doe dat niet, je speelt in de
kaarten van de markt! Wees irrelevant!

Literaire prijzen, debatten, columns, eigenlijk zijn het
randactiviteiten die aansluiten bij de markt. Ze lijken soms de essentie van
kunst uit te maken, maar dat zijn ze hoegenaamd niet. Er was een tijd dat ik
niet begreep waarom een kunstenaar een prijs zou weigeren. Vandaag begrijp ik
het toch een beetje beter. Er zijn wellicht veel redenen denkbaar, maar een
ervan is, denk ik, de weigering om zich in te schrijven in dat marktgericht
denken. Ik weet niet of ikzelf het lef zou hebben om een belangrijke prijs te
weigeren.

Noodzakelijke
verontwaardiging

Verder is er de massale, steeds actuele verontwaardiging in
de culturele sector. De verontwaardiging lijkt als protesterende, rebellerende
kracht wel de kunst zelf te vervangen. Een gevaarlijke oefening, want
kunstenaars dreigen er minder ernstig door genomen te worden. De werkelijke
rebellie ligt in de tijdloze schepping, niet in de actuele verontwaardiging. Al
ben ik me zeer bewust van de noodzaak van de verontwaardiging. In confrontatie
met een tijdsgeest die durft neer te kijken op creatieve beroepen en
functionele beroepen ophemelt, is verontwaardiging een noodzaak. Maar geen
kunst.

Particuliere
actualiteit

Toch, in weerwil van wat ik daarnet beweerde, heeft elk
creatief proces haar eigen actualiteit. Alleen betreft het vooral de
actualiteit van de schepper, die niet per se samenloopt met die van een
maatschappij of van de markt. Laat mij hier nu net niet goed zijn. Hoe vaak heb
ik geen rugpijn tijdens en na het schrijven? Omdat ik al eens vergeet dat er
een zeer reële kant aan zit aan dat schrijven, dat het hier en nu gebeurt, ook
al gaat het om een verhaal dat zich toen en daar afspeelt. Bovendien leef ik
ook vandaag en in deze maatschappij, ingebed in een (culturele) traditie, met
welbepaalde toekomstscenario’s voor ogen. Met andere woorden, mij lostrekken
uit de actualiteit gaat niet, ik schrijf hier, ik schrijf nu.