Na zes jaar op een wijngaard net buiten Kaapstad te hebben gewerkt, zakte de Zuid-Afrikaanse arbeidster Diana Ndleleni in elkaar tussen de wijnranken waar wereldberoemde wijnen uit voortkomen. Haar dokter zei dat ze permanente longschade had opgelopen, volgens hem het gevolg van het jarenlang inademen van de pesticiden die op de druiven waren gespoten. Hij zei dat ze niet meer zou kunnen werken.

Bijna een jaar na haar ziekenhuisopname van een week, sloot ze zich aan bij honderden andere vrouwen die demonstreren om te eisen dat zulke pesticiden, die verboden zijn in de Europese Unie, niet worden geïmporteerd naar Zuid-Afrika. Arbeiders in de landbouw melden er namelijk een breed scala aan gezondheidsproblemen, van uitslag tot astma en zelfs kanker.

“Sluipmoordenaar”

“De pesticiden zijn een sluipmoordenaar”, zegt Ndleleni buiten een gemeenschapscentrum in Paarl, een stad 60 kilometer ten oosten van Kaapstad. Honderden landarbeidsters zijn er bijeengekomen om te eisen dat er een einde komt aan de import van giftige pesticiden.

“Ik voelde me heel erg verdrietig toen ik hoorde dat ze in andere landen verboden waren, maar hier niet. Waarom zijn onze levens minder belangrijk?”, vraagt de 61-jarige met schorre stem tussen het hoesten door. Ze vertelt dat ze sinds eind 2022 te ziek is om te werken.

Ndleleni maakt deel uit van een collectief genaamd Women on Farms Project, een groep die vecht voor de rechten van vrouwelijke landarbeiders in Zuid-Afrika. De organisatie benadrukt dat zowel mannen als vrouwen worden getroffen door pesticiden. Maar vrouwen worden vaker gerekruteerd als seizoensarbeiders. Dat zijn banen waarbij ze minder vaak een goede training of persoonlijke beschermingsmiddelen krijgen, dus lopen ze meer risico.

In 2018 en 2019 werd 140.908 ton pesticiden die in de EU verboden waren vanwege gezondheids- en milieurisico’s, door EU-landen en Groot-Brittannië geëxporteerd naar onder andere Brazilië, Zuid-Afrika en Kenia. Dat blijkt uit recent onderzoek van de Heinrich Böll Foundation.

De speciale VN-rapporteur voor giftige stoffen en mensenrechten Marcos Orellana bezocht Zuid-Afrika in augustus. Hij zei dat de export van verboden pesticiden door de EU “langdurige racistische en koloniale patronen van uitbuiting reproduceert”.

Landarbeiders zeggen dat dokters, zoals die van Ndleleni, vaak voor de landbouwbedrijven werken. Daarom zijn ze in veel gevallen niet bereid om rapporten te schrijven met de oorzaken van kwalen, ondanks wat ze off the record zeggen.

Dubbele standaarden

Het Women on Farms Project richt zich op 67 pesticiden die door de EU verboden zijn en wil medische rapporten van onafhankelijke artsen bemachtigen. Daarmee proberen ze een oorzakelijk verband aan te tonen, voortbouwend op bestaand academisch onderzoek van de Universiteit van Kaapstad.

Het UnPoison netwerk – een Zuid-Afrikaanse onderzoeks- en belangengroep – heeft ook een lijst samengesteld van 192 zeer gevaarlijke pesticiden die geregistreerd en gebruikt worden in Zuid-Afrika. Meer dan een derde daarvan is verboden in de EU.

Hiertoe behoren het bestrijdingsmiddel mevinfos, dat neurologische afwijkingen kan veroorzaken, carbofuran, dat voortplantings- en ontwikkelingsstoornissen kan veroorzaken en terbufos, een insecticide met neurotoxische effecten.

“Het is meten met twee maten, want als deze chemicaliën zo schadelijk zijn voor de EU, dan kan het niet zijn dat ze goed zijn voor ons land”, zegt Colette Solomon, directeur van Women on Farms. “Afrikaanse levens zijn even waardevol als Europese levens.”

Zuid-Afrika geeft al tientallen jaren voorrang aan intensieve landbouw boven de bescherming van de volksgezondheid en het milieu, aldus VN-rapporteur Orellana. Het Zuid-Afrikaanse Departement van Landbouw, Landhervorming en Plattelandsontwikkeling (DALRRD) laat weten in een reactie dat het van plan is om een reeks zeer gevaarlijke pesticiden te verbieden tegen juni 2024.

Orellana roept Zuid-Afrika op om “de import van alle zeer gevaarlijke pesticiden … zonder uitstel te verbieden” en bestaande voorraden te vernietigen.

De Europese Commissie beloofde in 2020 om ervoor te zorgen dat chemische stoffen die in de EU verboden zijn, niet worden geproduceerd voor de export. Maar drie jaar later is de praktijk nog steeds niet gestopt. In mei van dit jaar lanceerde de Commissie een openbare raadpleging over deze kwestie.

“Werkneemsters droegen bescherming en werden toch oranje”

Tijdens het protest marcheren, zingen en dansen de vrouwen door Paarl met felgekleurde borden waarop staat “Racistische dubbele standaarden” en “Afrikaanse arbeiderslevens zijn belangrijk”. Ze trekken naar het kantoor van Bayer, een groot Duits farmaceutisch en biotechnologisch bedrijf, stevig verankerd in Zuid-Afrika.

Eenmaal aangekomen overhandigen de vrouwen een memorandum waarin ze de Europese Commissie en Bayer oproepen om een einde te maken aan de productie en export van pesticiden die in Europa al verboden zijn. Zowel Bayer als CropLife, een sectororganisatie, zeggen dat de manier waarop pesticiden worden aangewend van belang is voor de veiligheid van werknemers.

Bayer stelt dat zijn producten “veilig te gebruiken zijn als ze worden toegepast volgens de instructies op het etiket”. Het bedrijf voegt eraan toe dat het volledig voldoet aan de lokale wet- en regelgeving.

CropLife zegt dat Zuid-Afrika “een heel ander klimaat, gewassen en plagen” heeft dan Europa. Zowel boeren als landarbeiders moeten volgens de organisatie wettelijk verplicht zijn om ervoor te zorgen dat persoonlijke beschermingsmiddelen worden gedragen als dat volgens de productinstructies moet.

Maar landarbeiders zeggen dat boeren hen opdragen om op velden te werken kort nadat gewassen waren besproeid, zonder die beschermingsmiddelen. Volgens hen komen pesticiden ook op nabijgelegen woningen terecht.

Carmen Louw, mededirecteur van Women on Farms, zegt dat “niet-naleving van de wet door boeren een ander probleem is dan de giftigheid van pesticiden. We kennen gevallen waarbij werknemers beschermingskledij droegen en toch oranje werden. Zelfs als Europese boeren zulke bescherming hadden, zouden de gevaarlijke pesticiden daar nog steeds verboden zijn.”

Verouderde pesticiden-regelgeving

Er zijn een heleboel redenen waarom gevaarlijke pesticiden veel voorkomen in Zuid-Afrika, zegt beleidsmedewerker bij UnPoison, Anna Shevel. Zo is er de verouderde pesticiden-regelgeving die dateert uit de jaren 1940, een gebrek aan testen op pesticide-residuen, geen openbare chemische databank, illegale import van pesticiden, ongereguleerd sproeien en het feit dat Zuid-Afrikaanse boeren weinig alternatieven hebben.

Het Zuid-Afrikaanse publiek is zich er niet van bewust hoeveel gevaarlijke pesticiden worden gebruikt om hun voedsel te produceren, aldus Shevel. “Er is geen druk van de publieke opinie op de bedrijfswereld en dus ook geen druk van de bedrijfswereld op de overheid om de productie beter te reguleren”, zegt ze.

UnPoison juicht de belofte toe van de DALRRD om een aantal chemicaliën geleidelijk uit te faseren tegen juni 2024. Maar volgens de onderzoeksgroep gaat het niet om de gevaarlijkste chemicaliën, bovendien werden er in de aankondiging geen details gegeven zoals tijdlijnen en methodologie. De DALRRD zei dat het “de veiligheid van pesticiden die in Zuid-Afrika worden gebruikt, zal blijven evalueren in lijn met internationale trends”.

Solomon van Women on Farms gelooft dat de wet een van de beste wapens zal zijn tegen pesticiden-vergiftiging. “In januari 2023 introduceerde de Duitse regering een nieuwe wet die Duitse bedrijven verplicht ervoor te zorgen dat werknemers in hun hele waardeketen worden gerespecteerd”, zegt ze.

Frankrijk heeft ook vooruitstrevende wetgeving om de productie en export van gevaarlijke stoffen te verbieden, aldus Solomon. “We willen deze wetten testen. Wetten zijn prachtig op papier, maar waar het om draait is of ze werken en gehandhaafd worden. Als er een verbod is, dan moet dat wereldwijd zijn.”

Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd door IPS-partner Thomson Reuters News Foundation.