Andere economische systemen dan het huidige neoliberale marktsysteem zijn al vele malen beschreven en enkele zijn er ook uitgeprobeerd. Omdat veel uitgeprobeerde alternatieven van het dictatoriale Sovjetmodel waren, zijn alle alternatieven verdacht geworden. Toch kunnen we er niet omheen dat het neoliberale marktsysteem ook in hoge mate faalt. Het neoliberale systeem is ronduit vijandig voor de inrichting van een duurzame maatschappij.

De markt zal altijd als uitkomst geven dat de private winstgevendheid leidend is voor beslissingen. In extreme vorm zoals in de USA wordt veel overheidsinmenging ook strijdig gevonden met de markt. In West Europese economieën is sprake van een zekere mate van regulering van markten door overheden. Daardoor bestaat de mogelijkheid om ook andere doelen na te streven. We noemen actieve bevordering van duurzame energie, zorgvuldiger materiaalgebruik en fiscale maatregelen.

Maar ook in West-Europa is het neoliberale vergif sterk in het maatschappelijk denken doorgedrongen. Want ook in deze tijd van falend economisch beleid is het marktdenken nog steeds dominant. Keynes beschreef de manier om door middel van extra overheidsbestedingen de markt ‘te helpen’ uit een recessie te komen. De methode van Keynes voor deze situatie leidde in de ogen van de neoliberalen tot te veel overheidsinvloed. Deze ideologisch geïnspireerde ideeën over de markt hebben geleid tot hele golven van privatisering. De positieve maatschappelijke effecten zijn vaak twijfelachtig. Maar de golf is nog niet tot stilstand gekomen.

In Nederland is marktwerking in de zorg een thema dat in 2010 nog steeds actueel is. Marktwerking in de zorg leidt tot het uitvoeren van steeds meer handelingen. Marktwerking kan ertoe leiden dat bepaalde zorg minder of zelfs onbereikbaar wordt voor bepaalde patiënten. Marktwerking heeft nog niet tot betere zorg geleid.

Daarnaast hebben vormen van een gemengde economie onvoldoende oog voor de urgentie en de radicaliteit van de noodzakelijke verandering richting duurzame economie. In de woorden van Lester Brown: ‘De notie dat onze beschaving zijn einde nadert is geen concept dat eenvoudig te begrijpen noch te accepteren valt’. De opgave die in de woorden van Brown noodzakelijk is bevat vier onderling afhankelijke doelen: stabiliseer het klimaat, stabiliseer de bevolking, roei armoede uit en herstel de natuurlijke ondersteuningssystemen van de economie.

Door Biba Schoenmaker is een helder overzicht gemaakt van alternatieve economische systemen. De essenties van de besproken alternatieve economische systemen kunnen als volgt worden aangegeven:

o    Participatieve economie: Uitgangspunt hierbij is dat burgers op een directe wijze worden betrokken bij besluitvorming over productie en consumptie. Er is sprake van invloed en zeggenschap.

o    Samenwerkingseconomie: Samenwerking en wederkerigheid vormen het uitgangspunt. Er is sprake van zelfbeheer waarbij verantwoordelijkheden gelijkmatig worden verdeeld onder deelnemers.

o    Solidaire economie: Mens en natuurwaarden staan centraal in de modellen. Onderlinge ondersteuning en respect voor natuur en milieu vormen belangrijke uitgangspunten.

o    Zorgeconomie: Kernbegrip is de gelijkheid tussen seksen, culturen en generaties. Het gaat om een menswaardig bestaan en om gelijke kansen voor iedereen.

o    Ecologische economie: Duurzaamheid vormt het centrale begrip. Het economisch deelsysteem is onderdeel van het ecologische systeem. Er dient een rechtvaardige verdeling van hulpbronnen te zijn. Ieder dient te beschikken over ecologische basisrechten.

Een heldere opsomming die in het essay van Schoenmaker voor elk systeem wordt uitgewerkt met principes en instrumenten. In de uitvoeringspraktijk zullen elementen van elk van deze vijf systemen voorkomen. In verschillende Latijns Amerikaanse landen (waaronder Bolivia en Equador) wordt de laatste jaren ook een politiek ontwikkeld die recht doet aan ecologische aspecten en aan een brede beweging van onderop.

Een eerlijke en duurzame economie is uiteindelijk onhaalbaar – om er maar twee kernbegrippen aan toe te voegen – zonder solidariteit en zonder draagvlak. Zo een economie is gebaseerd op de door Bob Goudswaard en Harry de Lange gemunte term: de economie van het genoeg.

Om die opgave te kunnen realiseren wordt door Tim Jackson op overtuigende wijze beschreven welke stappen genomen dienen te worden. Zijn 12 stappen zijn terug te brengen tot drie hoofdcategorieën:
•    Het vastleggen van de grenzen (bv. grondstoffenplafonds, fiscale hervormingen).
•    Het aanpassen van het economisch model (bv. herzie de berekeningen van het nationaal inkomen, ontwikkel een ecologische macro-economie).
•    Het wijzigen van de sociale logica (bv. aanpakken van de ongelijkheid, de cultuur van het consumentisme ontmantelen).

Betogen voor een ander duurzaam economisch systeem leidt bij tegenstanders vaak tot het verwijt dat  zoiets utopisch is. Daarbij wordt verzwegen dat de neoliberale markteconomie zelf een utopie is, zoals recent door Hans Achterhuis overtuigend is beschreven. Richtinggevende doelen voor een duurzame maatschappij zijn nodig. Ik hecht grote waarde aan een utopie ‘light’ voor de goede richting.

John Huige schreef deze tekst als inleiding voor de cursus ‘Economie Voorbij de Crisis’ die Platform voor een Duurzame en Sociale Economie verzorgt aan de Universiteit van Tilburg. De cursus biedt achtergrondkennis voor de Fair & Green Deal (www.platformdse.org)