De militairen dienden hun ontslag in vlak voor de jaarlijkse bijeenkomst van de Militaire Raad en markeerden daarmee een dieptepunt in de betrekkingen tussen het Turkse leger en de regerende Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling (AKP).
De geleidelijke overdracht van de macht van de militaire elite aan de democratisch gekozen vertegenwoordigers baart sommigen, die het leger zien als waakhond van de seculiere republiek, zorgen. Anderen zien de gebeurtenissen als een natuurlijk bijverschijnsel van een proces van demilitarisering in de Turkse besluitvormingsstructuren.

Adnan Menderes

Het Turkse leger was lang een dominante kracht in zowel de samenleving als de politiek. Het leger zag zichzelf – volgens seculiere Kemalistische Turken – lange tijd als “de enige bewaker van republikeinse waarden en secularisme.”

“Turkije is berucht om zijn militaire bemoeienis met de politiek, maar deze dynamiek tussen het leger en de rest van de overheidbranches ligt minder vast dan in andere landen met snelle politieke veranderingen”, zegt onderzoeker Berna Turam. “De militaire interactie met bijvoorbeeld het parlement, is sterk veranderd na 1998.”

In 1997 intervenieerde het leger in de politiek door premier Necmettin Erbakan van de Welvaartspartij duidelijk te maken dat hij moest vertrekken. Als hij dat niet vrijwillig zou doen, zou het leger geweld gebruiken, net als bij drie eerdere coups. De eerste coup in 1960 eindigde met de openbare ophanging van premier Adnan Menderes.

Hervormingen door de AKP

Erbakans Welvaartspartij was de eerste openlijk islamitische partij die aan de macht kwam in Turkije. Dat was voor het leger moeilijk te accepteren. De AKP heeft ook islamitische wortels. Gezien de gebeurtenissen in 1997, komt het voor velen als een verrassing dat de AKP er sinds de verkiezingen van 2002 in geslaagd is onafgebroken aan de macht te blijven, zonder interruptie door het leger.

Mensur Akgün, directeur van de denktank Global Political Trends Centre in Istanboel, legt uit hoe de AKP standhield onder druk van het leger. “Ten eerste heeft de AKP lessen getrokken uit wat de Welvaartspartij is overkomen in 1997. Ten tweede krijgt de AKP vanwege haar  hervormingen veel steun van het volk.”

De AKP heeft omvangrijke democratische en economische hervormingen doorgevoerd. Voor miljarden euro’s werden staatsbedrijven geprivatiseerd. Sinds 2002 is het bruto nationaal product per hoofd van de bevolking bijna verdriedubbeld. De Turkse economie steeg van de zesentwintigste naar de zestiende plaats op de lijst van grootste economieën ter wereld.

Grondwetherziening

Het vertrek van stafchef I?ik Ko?aner en andere generaals laat zien hoe ver de democratisering en demilitarisering zijn doorgevoerd in Turkije.

Na de coup in 1960, richtte het leger de Nationale Veiligheidsraad (MGK) op. De MGK is ogenschijnlijk een wekelijkse veiligheidsbijeenkomst tussen de hoogste militaire leiders en de regeringsleiders. Het is echter alom bekend dat het leger de MGK gebruikt om de agenda te bepalen voor gekozen politici. Afgelopen herfst kondigde de AKP publiekelijk aan dat het niet langer opdrachten van de MGK zal aannemen.

De Turkse grondwet is het belangrijkste doelwit van het democratiseringsproject van de AKP. De huidige grondwet werd na de coup van 1980 goedgekeurd door de militaire regering en bevat antidemocratische bepalingen. Een zo’n bepaling is artikel 15, dat immuniteit verschaft aan aanstichters van een staatsgreep.
Na een referendum in september 2010, waarbij de bevolking in grote meerderheid stemde voor aanpassing van een aantal bepalingen in de grondwet, kreeg de AKP van premier Recep Tayyip Erdogan een duidelijk mandaat van het volk.

Leger in diskrediet

Met de initiatieven heeft de AKP de toorn van het seculiere militaire establishment over zich afgeroepen. Tijdens de eerste termijn waren er nog weinig wolken aan de lucht. Pas na de presidentskandidatuur van Abdullah Gül in 2007, verslechterde de relatie tussen de AKP en het leger aanzienlijk.

Hoewel de president van Turkije een grotendeels symbolische rol heeft, heeft hij wel het recht een veto uit te spreken over parlementaire besluiten. Voor 2007 had de secularistische president Ahmet Necdet Sezer dat vetorecht, en hij kon zo de macht van de AKP controleren. Gül is daarentegen een devote moslim.

Als protest tegen het aantreden van Gül gingen secularistische burgers massaal de straat op, en even leek het erop dat de AKP gedwongen zou worden haar macht af te staan. Later bleek echter dat het leger de protesten had geregisseerd en dat het via slim gebruik websites de indruk wilde te wekken dat het volk ontevreden was over de regering. Uiteindelijk brachten de acties het leger in diskrediet en het vertrouwen van het volk in het leger nam sterk af.

Coupplan

De generaals namen vorige week ontslag uit protest tegen een onderzoek naar een coupplan. Dat plan zou dateren uit 2003, vlak nadat de AKP voor het eerst gekozen werd. Bijna tweehonderd nog actieve en gepensioneerde militairen werden gearresteerd in verband met het onderzoek.

Vlak voor de jaarlijkse Bijeenkomst van de Hoge Militaire Raad, waar besluiten worden genomen over de promotie van hoge militairen, gaf Erdo?an te kennen dat geen enkele verdachte militair promotie zou krijgen. Ko?aner en andere hoge militairen kondigden daarop hun aftreden aan.

“We weten uit verschillende rechtszaken dat ze probeerden de regering omver te werpen, zij het deze keer niet door een militaire coup maar met ‘soft power'”, zegt Akgün. “Ze waren tegen de verkiezing van president Gül. Maar tegenwoordig heerst in Turkije, dankzij grote transparantie in het justitiesysteem, een ander klimaat. De generaals moeten nu eindelijk erkennen dat de politiek sterker is dan het leger.”

“Dat het vertrek van de stafchef niet het schandaal veroorzaakt heeft dat het vijf jaar geleden veroorzaakt zou hebben, laat eens temeer zien dat de invloed van het leger afneemt”, zegt Merve Al?c?, een woordvoerder van de pro-democratische beweging Jonge Burgers.
Tijdens de Bijeenkomst van de Hoge Militaire Raad, die volgens planning gewoon doorging, liet Erdo?an doorschemeren dat de AKP wetgeving wil introduceren die het leger verbiedt om politieke uitspraken te doen. Als die wetgeving er komt, zou dat een grote verandering in Turkse manier van politiek bedrijven betekenen.

Akgün is voorzichtig optimistisch. “Dit is nog niet de laatste stap, maar het is een belangrijke stap op weg naar democratisering van het land. Er spelen nog steeds kwesties op het gebied van mensenrechten en vrijheid van meningsuiting. De strijd met het leger is nog niet voorbij.”