Als taak voor mijn vak ‘cultuur: vraagstukken’, hadden de studenten van de derde bachelor RITCS de opdracht een bevattelijke, liefst publiceerbare recensie maken van mijn jongste boek Ending the Anthropocene. Een studentenjury koos er drie, en ik beloofde die te publiceren. Bij deze:

Schreeuw om verandering

Over Ending the Anthropocene. Essays on Activism in the Age of Collapse

Hannah Lyssens

Lieven de Cauter studeerde kunstgeschiedenis en filosofie aan de KU Leuven.  Vandaag de dag dwaalt hij nog altijd door de gangen van deze universiteit: hij geeft er les binnen het departement architectuur. Ook aan het RITCS geeft hij zijn kennis gedreven door aan een nieuwe generatie makers en denkers. De Cauter omschrijft zichzelf ook als activist en schrijver. Dat schrijven doet hij begeesterd, met zijn 15 boeken kan u een indrukwekkende boekenplank vullen.

Het meest recente werk Ending the Anthropocene. Essays on Activism in the Age of Collapse, een boek dat in 2021verscheen, sluit zijn millennium trilogie af. Eerder in het rijtje verschenen The Capsular Civilization (2004) en Entropic Empire (2012). De Cauter filosofeert zowel over heden, verleden als toekomst. De ecologische crisis rijgt deze drie periodes als een markante rode draad aan elkaar. De boeken zijn als een oorverdovende maar onderbouwde schreeuw om verandering. Ik voel mij genoodzaakt op te biechten dat een objectieve lezing van dit derde deel voor mij onmogelijk bleek.

Een vrije vertaling van de eerste zinnen in het boek luidt als volgt: “Als we een ineenstorting willen vermijden zijn we genoodzaakt het Antropoceen te beëindigen. Dit klinkt misschien als een onmogelijk idee maar is de kern van dit boek. Het antropoceen, een term voor het geologische tijdperk van de mens, is uitgevonden om de gigantisch verwoestende impact van onze soort op de aarde te kunnen benoemen. /…/ ‘Ending the Anthropocene’ betekent dat we onze denkwijzen moeten deconstrueren, onze voetafdruk verkleinen of misschien zelfs de ineenstorting omarmen.”

Wanneer ik dit als klimaatbewuste jongere lees, voel ik een licht euforisch gevoel door mij heen razen. De schrijver en ikzelf zweven onmiddellijk op eenzelfde golflengte, ik voel mij begrepen en aangesproken op hetzelfde moment. Naar mijn mening lopen er op dit moment 2 soorten mensen rond op onze planeet: klimaatactivisten en zij die permanent een paar oogkleppen dragen (al dan niet bewust). Schrijver en lezer behoren in mijn geval tot hetzelfde soort, trekken aan hetzelfde koord, zullen op dezelfde barricade staan. Daarnaast voel ik mij ook onmiddellijk betrapt. Ik eet geen vlees, houd van fietsen, koop duurzaam maar heb geen flauw idee wat “Anthropocene” zou kunnen betekenen… In de praktijk probeer ik al een tijd mijn steentje bij te dragen maar op theoretisch vlak voel ik mij plots een groentje. Gelukkig heeft Lieven De Cauter een goed hart en neemt hij mij twee zinnen later opnieuw bij de hand door een korte verduidelijking neer te pennen. De euforie keert weer en ik krijg goede moed om het boek leergierig in te duiken!

Een duik blijkt het zeker te zijn. Soms in het diepe, een andere keer in een vertrouwd kinderbad. In vijf delen die samen een twintigtal essays omvatten reflecteert De Cauter over de afgelopen jaren van deze prille 21e eeuw. Twintig jaar. Dat is even lang als dat ik onze blauwe planeet bewoon. Via ideeën en gebeurtenissen uit het verleden analyseert de cultuurfilosoof op een urgente manier wat er vandaag de dag allemaal fout loopt. Hij herinterpreteert denkers als Foucault, Hannah Arendt, Thomas More of Elinor Ostrom op een frisse manier en maakt van hun denkbeelden tools om de klimaatcrisis in brede zin te schetsen en begrijpen.

Af en toe was het spartelen om met mijn hoofd boven water te blijven maar bijna altijd werpt de filosoof net op tijd een zwemband het water in door een concreet voorbeeld te geven of zijn filosofische hersenspinsels kort te parafraseren. Termen als heterotopia, zoöpolitics en commons werden behapbaar en vonden een plaats binnen mijn eigen denkkaders.

Zo moest ik bij het bespreken van “the dis-closure van de common uncommon” plots denken aan het project ‘Beyond the Spoken’, een culturele werkplaats waar hedendaagse rituelen worden gecreëerd. Plots werd de drijfveer van de makers voor mij heel concreet: het herontdekken van wat noodzakelijk is voor een gemeenschap maar op het eerste zicht nutteloos lijkt. Het betekenisvolle terugzoeken in wat doorheen de jaren uit onze cultuur verdween. Hoe de (un)common en het idee van een Heterotopie kunnen helpen om de alledaagsheid te doorbreken en onze kapitalistische denkkaders te verruimen.

Re-gard gardening van collectief z.a.t in Brussel kreeg ook plots meer betekenis. Door de aandacht voor de ‘commons’ in het boek snap ik nu beter het belang van ruimtes in een stad die niet van de staat of privébezitters zijn. Ik voel nu hoe hallucinant het is je af te moeten vragen of een grasperk betreden, bessen in het park plukken of een boompje planten op dat ene saaie pleintje legaal is. De Cauter schonk mij brillen om op een andere manier te kijken naar een wereld die ik al 21 jaren ken.

Deze manier is echter niet altijd even hoopvol. Ending the Anthropocene is een vrij pessimistisch boek, en dat is zacht uitgedrukt. De euforie die ik eerder beschreef heeft tijdens het leesproces vaak plaats gemaakt voor gevoelens van frustratie, onmacht en verdriet. Mijn frustraties hebben zich ook enkele keren naar de schrijver zelf gericht. Waarom zou je vooral de vernietigende consequenties van de huidige klimaatopwarming in de schijnwerpers zetten zonder je lezers af en toe te bevredigen met een oplossing? Zinnen als “We kunnen de komende ecologische rampen niet meer oplossen of uit de weg gaan, we kunnen hoogstens het ergste vermijden” jagen mij de stuipen op het lijf. Lezers die geen noodzakelijkheid voelen zullen amper de moeite doen het boek helemaal door te spartelen. Zij die dat wel doen, zijn zich vaak bewust van de ecologische catastrofe waarin we ons bevinden. Zij willen sowieso radicaal mee het roer omgooien, maar hoe?

Wanneer ik de laatste bladzijde omsloeg viel er eindelijk een enorm gewicht van mijn schouders. Het motto “PESSIMISM IN THEORY / OPTIMISM IN PRACTICE” vult rijkelijk de volledige pagina. Na het lezen van dit zwartgallig boek is het nu tijd om met hoop de toekomst tegemoet te gaan. En laat het activisme, dat een centraal thema is in het boek, en dat De Cauter beoefent wanneer hij niet achter zijn schrijftafel zit, op dat vlak een voorbeeld zijn. De Vooruitgroep, Hart boven Hard, grootouders voor het klimaat, Law Train, BACBI, …  Allemaal voorbeelden De Cauter activisme. Gelukkig is er een ontelbare hoeveelheid mensen die zich inzetten voor een duurzame wereld!

‘Pessimisme in de theorie, optimisme in de praktijk’

over Ending the Anthropocene. Essays on Activism in the Age of Collapse van Lieven De Cauter

Michelle Paas

U en ik, wij bevinden ons momenteel in het Anthropoceen. Dat is de benaming voor de geologisch tijdsperiode waarin de mensheid een overheersende impact kreeg op onze aarde. Een periode waarin we de planeet misbruikt hebben als een object dat uitgebuit en uitgeboord kon worden. Een periode die beter gisteren dan vandaag op z’n einde moet komen, als we ineenstorting willen vermijden. Ondanks de terechte mijmering over de status quo, blaakt De Cauter in dit boek van hoop en activisme. Dit valt te definiëren met zijn mantra “pessimisme in de theorie, optimisme in de praktijk”.

Ending The Anthropocene begint met een duidelijke uiteenzetting van deze tijdsperiode. Er wordt gezocht naar mogelijke gebeurtenissen in onze geschiedenis die het beginpunt kan aanduiden: de landbouwrevolutie, de herbebossing van Amerika na de decimering van de inheemse bevolking na de kolonisering, de industriële revolutie en ten slotte de kernbom. Maar belangrijker voor de auteur is het besef dat we misschien leven aan het einde van het Anthropoceen. We moeten het Anthropoceen omarmen en haten want alleen als we er ons volledig van bewust zijn dat ons schip zal zinken, willen we het verlaten. Daarmee wordt geen volksverhuizing naar de ruimte gesuggereerd, zoals de rijkste der rijkste mogelijks van plan zijn, maar het begin van solidariteit. Een zoektocht naar manieren om de ineenstorting dragelijk te maken. Zoals bijvoorbeeld de hetero-topieën die dienen als beschermde ‘safe havens’.

Hetero-topos 

Een heterotopie is noch privaat noch publiek en valt het best te beschrijven als een soort tussenruimte. De term werd voor het eerst geïntroduceerd in 1967 door filosoof Michel Foucalt. Enkele voorbeelden van heterotopieën zijn musea, bibliotheken, kerken en andere culturele tempels. Hun gemeenschappelijke karakter is dat ze ‘anders’ zijn. Ze doorbreken de continuïteit van het dagelijkse leven en vormen een soort sfeer in tijd en ruimte die bemiddelt tussen zijn en niet-zijn of beter gezegd: tussen twee stabiele stadia. Een zeer duidelijk alledaags voorbeeld vind ik de huwelijksreis. Dat is de overgangsperiode tussen het vaste stadium “vrijgezel” naar het andere stadium “verbondenheid”.

De Cauter schrijft dat enkele jaren geleden ‘illegale migranten’ kerken in België bezetten om hun rechten op te eisen. Met andere woorden geeft de heterotopie een plek aan zij die geen plek hebben. Wanneer een huis geen thuis is kan de heterotopie een veilige ruimte zijn, maar ook een laboratorium voor hoop. Dit soort heterotopieën zullen uiterst belangrijk zijn tijdens de ineenstorting van onze planeet. Ook in België stonden we deze zomer oog in oog met de gevolgen van de klimaatverandering tijdens de overstromingen in Wallonië. Vele mensen werden dakloos en zochten onderkomen bij familie of vrienden, maar ook in opvangplaatsen die de gemeenten voorzagen. Een actueel voorbeeld van een heterotopie.

Urban activisme in Brussel

Tijdens het lezen van het 4^e deel van het boek “considerations on activism” kreeg ik de onverklaarbare drang om terug te gaan spijbelen voor het klimaat. Zoals ik in het voorjaar van 2019 enkele keren heb gedaan. Ook al was ik toen al meerderjarig en niet meer schoolplichtig, toch voelde ik de nood om als een soort ‘oudere zus’ mee te stappen. Mijn bewondering voor pioniers zoals Greta Thunberg en Anuna De Wever is onbegrensd. Het voelde goed om in een groep gelijkgezinden te stappen door onze hoofdstad en onrecht aan te kaarten. Collectief dromend van een betere wereld.

Tegenwoordig spreekt men van ‘een mars’ in plaats van ‘een betoging’ en dat blijkt niet toevallig te zijn. In zijn blog Reclaim the steps van september 2014 schrijft De Cauter dat de trap van de Beurs voor vele jaren dé plek bij uitstek was voor activisten. Die trappen vormden een soort amfitheater voor het politieke en sociale leven. Het Beursplein was de ultieme plaats voor democratie. Tot daar in 2013 plots een einde aan kwam. De trappen waren de ingang van een museum geworden en politieke manifestaties hoorden er niet meer thuis. Daarom loopt de processie nu door de stad. Volgens De Cauter allemaal schreeuwend naar niets, naar nergens. Zonder publiek. Daarin moet ik hem toch ongelijk geven want in het voorjaar van 2019 heeft de hele wereld onze jongeren gezien.

Handleiding

 Voor mij voelt dit boek als een soort handleiding voor het debat. Een handleiding die ik erbij kan nemen wanneer mijn vervelende nonkel mij uitlacht omdat ik bezorgd ben om de wereld. Een handleiding waarmee ik mij de Greta Thunberg van mijn kleine familie waan en tijdens de feestdagen niet naar hoop vraag, maar om paniek. Ons huis staat in brand en het komt niet door de fondueketel.

December 2021

RECENSIE: ENDING THE ANTHROPOCENE

Katoo De Langhe

Ending the anthropocene is het meest recente boek van cultuurfilosoof, activist en dichter Lieven De Cauter. Het is het derde boek van zijn trilogie die in 2004 startte met ‘The Capsular Civilization’ en gevolgd werd door ‘Entropic Empire’ in 2012. Met Ending the Anthropocene sluit hij zijn millenniumtrilogie af.

Ik las het boek in het kader van de lessen cultuurvraagstukken aan het RITCS.  Een snelle kijk op het boek aan het begin van de lessenreeks doet vermoeden dat de klimaatcrisis het grootste topic zal zijn. Zelf maak ik me, net als veel mensen in mijn omgeving, zorgen om het klimaat en probeer ik mijn steentje bij te dragen: niet vliegen, minder vlees eten en op klimaatmarsen met mijn gerecycleerd bord in de lucht staan zwaaien. Al geeft me dat vaak een wat stom gevoel aangezien ik weet dat ik zo geen gigantisch verschil zal maken. Om echt een verschil te maken moet ik meer lezen over het thema en meer actie ondernemen, maar waar begin je dan? Daardoor steek ik de gedachte aan het einde van dit tijdperk liever ver weg in een doos, liever dan dat ik met beide  handen lectuur vastgrijp die mij met de neus op de feiten drukt.

Dit boek verplichtte me daartoe, maar het gaat verder dan de klimaatcrisis. De focus ligt op het geologische tijdperk waarin we leven, het anthropoceen, gekenmerkt door de grote verwoestende impact van de mens op de planeet. Met nefaste gevolgen voor het klimaat. Ending the Anthropocene, de titel van het boek, wordt meteen duidelijk en helder uitgelegd. Het is dan ook niet de meest positieve start van een boek: ‘If we want to avoid collapse, we should end the Antphopocene’. De Cauter pleit er van de eerste zin tot de laatste zin van het boek voor een einde te maken aan het geologische tijdperk van de mens. Al geraakt men het er niet over eens wanneer dat precies begon, wat wel zeker is na het lezen van het boek: het moet nu stoppen als we een totale ramp willen vermijden.

Doorheen het boek wordt ingezoomd op verschillende zaken van het anthropoceen: de term utopie, de commons, het neoliberalisme, de Potato War in Wetteren en nog veel meer. Al lijken die termen op het eerste gezicht onbekend en ingewikkeld, De Cauter slaagt erin om alles op een heldere manier uit te leggen wat ervoor zorgt dat het boek aanstekelijk werkt en dus ook vlot leest. Door al deze verschillende facetten van het anthropoceen aan te halen krijg je een duidelijkere blik op de problematiek van de klimaatcrisis dan je ooit had.

Lieven De Cauter studeerde kunstgeschiedenis en filosofie aan de KU Leuven. Als cultuurfilosoof, activist en dichter geeft hij les aan het RITCS in Brussel, Sint-Lucas in Gent en de KU Leuven.

Hij ziet het als zijn taak te discussiëren met studenten en zo tot een bewustwording van het anthropoceen te komen. Naast kunstgeschiedenis en filosofie heeft hij ook een grote interesse voor de ruimtelijke ordening in steden. Ook is hij een fervent aanhanger van burgerinitiatieven, zo is hij één van de oprichters van het Platform voor Vrije Meningsuiting en stond hij mee aan de wieg van Hart Boven Hard en Brussels Tribunal.

Al deze passies komen samen in Ending the Anthropocene en dat zet het boek kracht bij. Zo kan hij door zijn passie voor burgeractivisme en ruimtelijke ordening bijvoorbeeld hedendaagse voorbeelden aanhalen uit België, zelfs Brussel, wat de thematiek in het boek concreter maakt. Een voorbeeld daarvan is ParkFarm bij Tour & Taxis in Brussel, een hedendaags voorbeeld van een utopie volgens De Cauter. Dat je als student je fiets kan pakken en even kan gaan kijken, maakt het boek tastbaar.

Ending the Anthropocene geeft mij het gevoel dat wanneer De Cauter in zijn pen kroop, hij niet meer te stoppen was en zich daarbij soms liet gaan. Zo ambieert hij niet om genuanceerd uit de hoek te komen. Bezos en Musk worden over dezelfde kam geschoren, alle tegenstanders van Anuna De Wever en Greta Thunberg zijn slecht en rechts. Hierbij wil ik zijn mening zeker geen oneer aandoen, wel waarschuwen voor de toegankelijkheid van het boek voor mensen die op zoek zijn naar extra informatie om een genuanceerde mening te vormen. Al zal over die formuleringen zeker goed zijn nagedacht. Als lezer voel je dat het boek geschreven is met een enorme passie en kennis. Je voelt dat het boek geschreven is om mensen aan te zetten actie te ondernemen, ze te laten voelen dat er nu iets moet gebeuren.

 Als alle theorieën en voorbeelden (of toch veel) uit dit boek uitvoerbaar zou zijn, dan zou dit mijn lievelingsboek zijn, maar dat zijn ze mijns inziens niet. Het zorgt ervoor dat ik me klein voel. Een kleine mens met een grote verantwoordelijkheid op een nog grotere planeet. Een planeet die ons huis is, een planeet die ons huis is en in brand staat. Een planeet die ik niet zal redden door dit boek te lezen, niet te vliegen, minder vlees te eten en met mijn gerecycleerd bord te staan zwaaien op klimaatmarsen. En De Cauter geeft het toe, aan het einde van het boek eindigt hij met zijn levensmotto: pessimism in theory, optimism in practice, al moet ik na het lezen toch weer even op zoek naar dat optimisme.