Het is avond, de winkels sluiten op deze vroege lentedag net tijdens de schemering. Als ik de Fnac verlaat, is het feeëriek in Leuven centrum, overal lichtjes. In mijn lederen boekentas, deel 2 van “Het verslag van Brodeck” van Paul Claudel, zoals het magnifiek verstript is door Manu Larceret. Ik heb een grote fotokopie gemaakt van een paar grandioze pagina’s, om als grafisch kunstwerk in te kaderen en in mijn woonkamer op te hangen. Claudel, de lievelingsauteur van Rik Torfs, maakt meesterlijk duidelijk dat het kwaad ook in gewone mensen schuilgaat. De dorpelingen in het bergdorpje te midden de prachtige, donkere wouden begaan de wreedste onrechtvaardigheden en mishandelingen. Brodeck moet het verslag schrijven, min of meer onder doodsbedreiging.
Thuisgekomen zet ik Arvo Pärt op, Pro & Contra, gedirigeerd door Paavo Järvi. Pärt is helemaal in, hij wordt bezongen als een man die tot zeer pure composities is gekomen nadat hij zich heel diep heeft bezonnen over de eigen ziel. Hij was al actief onder de Russische bezetting, en werd gestraft voor zijn moedige muzikale verzet. Hij trok zich vaak in stille, grootse landschappen terug. Zware muziek, zou een kind zeggen. In deze sfeer komt tijdens de meditatie in mijn hal die is tot kapel omgetoverd, als vanzelf een herinnering op.
In 2011 heb ik enkele maanden oudere mensen begeleid in het kader van het programma opgezet door de Leuvense ngo Seniorama. Ik kwam bij een heel oude vrouw terecht, ik noem haar Leentje, Helena. Ze was lelijk. Ze zat voortdurend in haar rolstoel, en ze bleek de familie van mijn moeder nog te hebben gekend, die in hetzelfde jaar was geboren. Dat vernam ik bij de koffie uit haar espresso machientje op de twintigste verdieping van de hoogste toren van Sint Maartensdal, de revolutionaire sociale woonwijk die in Leuven door architect Braem is gebouwd. Hij kreeg die opdracht toen de overheid na de oorlog een positieve inclinatie ervoer naar de arme, de gewone mensen. Dat had te maken met de nederlaag van de troepen van Hitler, die een zeer zware gezamenlijke inspanning had gevergd, en toen verlangde ieder naar een betere wereld, er was een dynamiek om daar samen werk van te maken. Misschien maken wij dat nu eveneens mee, na de aanslagen in het hart van ons land door Abdeslan en kompanen, en door de parallelle onmenselijke acties in het Europese buitenland. Laat het ons hopen.
Leentje, zo was me waarschuwend gezegd bij de voorbereidende briefing, kon wel eens “uitvragen”. Omdat ik ervaring heb met gemelijke mensen had ik aan de vrouwelijke verantwoordelijke van het team bezoekers gevraagd: “Zij doet dat toch niet om van die persoonlijke kennis over de vrijwilligers die haar zijn toegewezen, misbruik te maken, zo mag ik hopen?”. De dame met kort haar en grijze ogen van eind de dertig had ontkend en mij voorlopig gerustgesteld. Nog geen drie maanden en een achttal sessies gezelschap houden later heb ik het contract echter moeten beëindigen. Men kende bij Seniorama al de pappenheimers niet steeds voldoende. Leentje bleek na enkele namiddagen inderdaad op kwaadaardige manier misbruik te maken van de persoonlijke feiten uit mijn biografie die zij ondanks mijn voorzichtige geslotenheid had weten los te peuteren. Een tweetal keer kon de kwezel hard en scherp toeslaan. Dat soort mensen verstaat de kunst je te kwetsen. Onder anderen door je klein en onbenullig te laten voelen, of schuldig.
Net voor ik de doek in de ring wierp, had ik nog een vergadering bijgewoond rond de vraag of het oudje rijp was voor een verzorgingsinstelling. Daar waren onder andere een dokter aanwezig, een maatschappelijk werkster van het Ocmw, de Seniorama afgevaardigde en enkele kinderen van de gemene tachtigjarige. Daar bleek al meteen dat de sfeer in de hele familie grondig verziekt was. “Als Luc naar de vergadering komt, dan kom ik niet!”, stelde dochter Mia, dat soort vetes. Ik had al gauw een indruk van het ruimere plaatje: het was de oude moeder zelf die als een zwarte weduwe in haar web de intriges en het wantrouwen, de boosheid tussen haar eigen kinderen aanwakkerde en in stand hield.
Is het in de omgang met dit soort geperverteerde zielen verwonderlijk dat verplegers en verpleegsters al eens terugslaan met kortaf zijn, met betuttelende taal, met een lichte vorm van verwaarlozing of met een tik?
Ik ga die vraag niet in het algemeen beantwoorden, dat kan ik niet. Maar ik verwijs graag naar een leerzaam boekje van de bijbelfilosoof en kenner van de Joods-Franse ethicus Emmanuel Levinas, Roger Burggraeve. Hij is sinds een jaar of zeven een van mijn intellectuele partners. Ik zoek de oude, wijze en geleerde man geregeld op in zijn kamers in het Heilige Geestcollege. Het betreffende werkje heet “Gekkenwerk. Kleine ondeugden voor zorgverleners”. Met grote kennis van de menselijke conditie en van goed en kwaad, ook tegen het referentiekader van de ethische parabels van Tora en Evangelie, adviseert hij niet zonder humor dat zorgverleners al die negativiteit die oudere mensen – meer dan wel wordt vermoed – uitstralen, in kleine dosissen te beantwoorden. Vanuit de wetenschap dat zorgverleners geen engelen zijn. Dat de hele tijd vriendelijk en voorkomend en beleefd en honderd procent dienstbaar zijn, dat niemand dat volhoudt. Beter dan de bom op een gure dag te laten barsten, kan je tijdig je weerbaar opstellen, en als eens lichtjes spottend tot de ouderling(e) spreken, of hem of haar even laten wachten, zodat je niet over je eigen grenzen gaat.
De mens, het is altijd een drama. We hebben elkaar nodig, maar we sarren elkaar ook vaak, bijna onvermijdelijk. Zoals in nummer vier van de reeks strips voor volwassenen, “De Undertaker”. Dat boek heet “De schaduw van Hippocrates”. De tekenstijl bevalt me. Dynamisch, mooie portretten, en prachtige landschappen, scenes uit de Verenigde Staten van Amerika, met rotskloven, rivieren en dennenbossen. De reizen gebeuren te paard en in de stoomraderboot. De vrouwen zijn mooi, de held doet zijn best zijn liefde trouw te blijven. Er is een heel bijzondere figuur in het spel: de reus Quinten die chirurg is, en apotheker. Nadat zijn vader die ook chirurg was, hem als jongetje van vier dwong bij de operaties aanwezig te zijn, te kijken en te luisteren, op straffe van zware mishandeling, is de reus echter geperverteerd, als mens en professioneel. Hij veroorzaakt de hele tijd verwondingen bij mannen en vrouwen in de dorpen en soldaten kampen waar hij een spoor van bloed trekt. En hij houdt die gewonden in zijn macht, ze kunnen niet gered worden, niet van de pijn bevrijd zonder zijn hulp. Hij bezit flacons Laudanum, een van de eerste pijnstillende middelen. En hij kan zeer goed operaties verrichten. Zijn mensenkennis misbruikt hij om wraak van zijn speeltje te ontwijken. Het boeiende en tevens meeste gruwelijke en meest universele aan de reus Quinten is dat de mensen niet zonder hem kunnen. Hij heeft zijn slachtoffers in zijn greep, door zijn kennis en kunde, vaardigheden en status. Zoals een kind extreem zwaar kan lijden als zijn ouders, de altijd broodnodige machtsfiguren, of anderen die het kind opvoeden, hem zonder eerbied behandelen, hem vernederen of verwaarlozen.
Die fictieve figuur van de chirurg Quinten in het Wilde Westen doet mij denken aan een aantal mensen die ik op het levenspad heb ontmoet. Zoals die Leentje. En zoals Paul Tramp (zo noem ik hem maar even). Een leraar Frans die zichzelf in het midden van de jaren zeventig op het college aan de Oude Markt in monologen constant voorstelde als de toen nieuw verkozen paus Johannes-Paulus II.
“Zijne heiligheid gaat jullie een overhoring geven”, zo klonk het. Toen we tijdens de speelpauze in de zomer elkaar, ik en Bob en Jan, hadden “beschoten” met fris water met behulp van de bekende spuitjes in kunststof van de dokter, merkte de vreemde leraar toen ik het klaslokaal binnen kwam dat ik iets in mijn gesloten hand verborg. De grote man met lang nekhaar, die elke morgen zoals ikzelf uit Heverlee naar de school in Leuven centrum kwam, hij in een mosterdgele Toyota Corolla, en ik op een tweedehands fiets die mijn oom Jef had opgekalefaterd, nam mijn speeltuig in geladen stilte in beslag, legde het op de witte vierkante vloertegels, en crashte mijn kleinood in tien stukken met de hak van zijn zwarte schoen… Een jongen uit Roosbeek met een hazenlip, kwam er echter nog minder goed van af. Hij was het geliefkoosde doel van de leraar, die overigens nog een actieve volgeling van kardinaal Godfried Danneels was, zo leerde ik later. Hij ging diens lezingen volgen, nam vrijwilligerswerk op in de kerkgemeenschap, zette de stoelen klaar voor de komst van de aartsbisschop. Leraar Tramp had al publiekelijk laten verstaan dat de jongen niet slim genoeg leek om Latijnse humaniora te volgen. “Het is niet omdat je in jou dorpje bij Tienen de slimste van de klas was dat je hier kan volgen!”. Op een dag sprak leraar Paul woorden die mijn brein gewoon weigerde te verstaan. Ik kon letterlijk mijn oren niet geloven toen hij naar de kortharige, wat gezette jongen riep: “Stront, wie heeft u gescheten!!?”
Toen ik daar thuis over nadacht, en mij de betekenis doordrong, verzette ik mij in mijn machteloosheid door te stellen, als hij dat bij mij zou doen, ik zou hem fysiek aanvallen, ik zou iets doorheen de klas brullen…
Mensen zijn wrede wezens. Niet alleen in merkwaardige romans of strips.
Maar er is een lichtje hoop in de winter van de sociale dimensie: het lezen van goede literatuur, met of zonder illustraties, kan ons behulpzaam zijn er een lijn in te ontwaren, in een leven dat getekend is door “ontmoetingen” met smeerlappen en kwelduivels. Als je de pijn in woorden kan omzetten, kan je het blok op je maag naar boven halen en uit – drukken.
Van blok tot blog, bijvoorbeeld.
– Creative Commons van toepassing –
Ter info:
https://nl.wikipedia.org/wiki/Renaat_Braem
https://www.lannoo.be/nl/producten/geneeskunde-algemeen/gekkenwerk
https://www.stripweb.be/R-stripverhalen-undertaker-bestellen.asp
