Holslags boeiende lezing vergt kanttekeningen. Zijn kijk op Oekraïne spoort niet met die van insiders. De EU kan zonder de VS borg staan voor veiligheid. En de Amerikaanse China-politiek is niet gericht op eigen veiligheid, maar op onderwerping van een rivaal.

Op 22 mei, in een bomvol UHasselt-auditorium, gaf politicoloog en VUB-professor Jonathan Holslag een lezing die volgens de aankondiging, vertrekkend van zijn boek ‘Van muur tot muur’, een antwoord moest geven op de vraag waarom het post-Koude Oorlog-optimisme in het Westen niet werd bewaarheid. Waarom heeft de wereld niet ons vrijemarktmodel en onze democratie omarmd? Waarom luidde de val van de Muur geen periode van vrede en voorspoed in? Alvorens in te gaan op de inhoud van Holslags lezing herinneren we aan diens misnoegen over uitspraken van de Belgische oud-premier Yves Leterme, thans bestuurder bij de Chinese holding ToJoy, in de aflevering van 17 oktober 2022 van ‘De Afspraak’, het duidingsprogramma van VRT NWS.

Professorenwijsheid

“We mogen niet naïef zijn, maar we moeten proberen om openheid tegenover China te bewaren. Europa zit gewrongen tussen de Verenigde Staten en China. We hebben er alle belang bij om on speaking terms te blijven met China. Ik denk dat we een goed evenwicht moeten vinden tussen de soevereiniteit van Europa en de openheid tegenover China. We kunnen niet zonder China, we hebben hen nodig om de Europese economische belangen te verdedigen. Er is een verschil tussen de professorenwijsheid en het maatschappelijke welzijn”, aldus Leterme, zonder professor Holslag bij name te noemen. Voor mij kwam Letermes betoog neer op een pragmatisch ‘if you can’t beat them, join them‘ en een terechte verwijzing naar het Euraziatisch belang voor Europa.

We kunnen niet zonder China, we hebben hen nodig om de Europese economische belangen te verdedigen.

Het feit dat – en de manier waarop – Holslag het nodig vond om te reageren, geeft te denken. Binnen het uur liet hij de wereld via Twitter weten: “U verwijt mij blijkbaar “professorenwijsheid” over China. Welnu, er bestaat wellicht ook een term voor het slag van mensen dat voor geld een spreekbuis wordt van buitenlandse propaganda en belangen. Bah.” Daar waar men hoogstens een inhoudelijke reactie op het betoog van Leterme zou verwachten, beperkte Holslag zich tot een ad hominem aanval. De reacties op zijn tweet logen er niet om. Die gingen van “U slaat nagels met koppen, collega” via “Kleuters” tot “Professorenwijsheid is niet denigrerend! En tamelijk raak. Hoe dan ook, wat (te) jong en soms wel wat naïef. Wellicht nog te idealistisch. Onvoldoende pragmatisch of nuchter”.

Alternatieve bestuursvormen

Tekenend voor Holslags gedachtegoed is dat hij alternatieve bestuursvormen ziet als bedreigingen. Hij rechtvaardigt het voortbestaan van de NAVO¹ als borg voor ons bestel. Burgers zouden niet weten wat leven in een dictatuur betekent. Cynisme, intolerantie en racisme zouden de overhand krijgen. Hoe kunnen overheden dan hogere defensie-uitgaven verkopen? Het verweer tegen nieuwe autoritaire rivalen begint voor hem op school, in de sociale media en in het dagelijks leven. Idealen als democratie, vrijheid en waardigheid vergen in zijn visie permanente zorg. Klassiek burgerschap zou de beste remedie zijn tegen pogingen om onze democratie te ontwrichten. Onze tegenstrevers zouden hun dictatuur inzetten als concurrentievoordeel en met een militaire opmars bezig zijn. Dat moeten we bestrijden, aldus Holslag.

Het verontrustende is dat Holslag hoegenaamd niet wijst op bewijzen of zelfs aanwijzingen dat de bestuursvorm in grote mogendheden als Rusland en China ons systeem of “onze manier van leven” naar het leven staat.

Het verontrustende is dat Holslag hoegenaamd niet wijst op bewijzen of zelfs aanwijzingen dat de bestuursvorm in grote mogendheden als Rusland en China ons systeem of “onze manier van leven” naar het leven staat. Sterker nog, men kan kanttekeningen maken bij de manier waarop wij in het Westen worden bestuurd. In 2011 wees Mike Lofgren al op het verrottingsproces van de Amerikaanse democratie. Is een autocratische bestuursvorm zoals die in China dan nóg slechter? En bij ons, leven wij nog in een democratie waarin de kiezer het voor het zeggen heeft, of in een oligarchie waarin een kleine elite de dienst uitmaakt, wij naar de pijpen van de VS moeten dansen en onze overheid moet gedogen dat zij in alles wordt bespioneerd door Amerikaanse inlichtingendiensten?

Terug naar Holslags lezing. Die ging eerder over de actualiteit dan over zijn boek. Een samenvatting:

We dachten dat de groeiende wereldhandel tot meer samenwerking zou leiden, tot lagere defensiebudgetten. Landen zouden onze regels overnemen, onze democratie, onze mensenrechten, onze rechtsstaat. Maar fenomenen als Covid, de brutale inval in Oekraïne, migratie en asielzoekers die verdrinken in de Middellandse Zee, hebben ons wakker geschud. We gaan een periode van ingrijpende verandering tegemoet. Economische openheid maakt plaats voor protectionisme en uitholling van democratie. Opkomende landen stellen ons model in vraag. Onze way of life staat op het spel. De tijd waarin de waarden en normen van het Westen de toon aangaven, is voorbij. De globaliseringsvrede was een weerspiegeling van onze macht. Vandaag pikt de wereld de uitbuiting niet meer.

We gaan terug naar een normale wereldorde. Niet langer deelt één supermogendheid de lakens uit. China, India, …, gaan ook invloed opeisen. We gaan naar een multipolaire wereld, maar niet naar een multilaterale wereld waarin we samenwerken in internationale organisaties. We dachten dat als opkomende mogendheden aan invloed zouden winnen, ze meer geneigd zouden zijn met ons samen te werken binnen de VN en de Wereldhandelsorganisatie. In werkelijkheid gaan ze op eigen houtje hun belangen verdedigen. De wereld wordt meer nationalistisch. We hebben 20 jaar lang terecht kritiek gehad op het Amerikaanse spierballengerol, hoe ze landen als Irak binnenvielen. Vandaag gaan kleine spelers dat nu ook doen: Saoedi Arabië-Jemen, Turkije-Syrië, Rusland-Oekraïne. Afwachten wat China gaat doen.

De oorlog in Oekraïne

Poetin zit tussen hamer en aanbeeld. Hij kan zijn doel om heel Oekraïne te veroveren niet waarmaken. Het aangekondigde Oekraïense tegenoffensief wordt bloederig. Rusland raakt door zijn munitie heen. Dan komt vrede in zicht, of een bevroren conflict. Het alternatief is Russische escalatie dat Rusland destabiliseert. Poetin wordt steeds kritischer bekeken door China en landen in Centraal Azië. Dat weegt op de Russische economie en slagkracht. Het conflict eindigt niet met een overwinning. Enkel de VS wint. Economisch, militair en qua inlichtingen is de VS incontournabel.² Eigenlijk is de Oekraïnecrisis een lokaal Europees geweldshaardje. Het destabiliseert de wereld, maar het is niet het grote conflict dat Azië of het globale zuiden zorgen baart. Voor hen is de krachtmeting tussen de VS en China belangrijk.

De opkomst van China

We kijken aan tegen een Koude Oorlog en een wapenwedloop tussen China en de VS, met Taiwan als brandpunt. In essentie is het een nulsomspel. De VS is de voorbije eeuw verschillende malen belaagd vanuit de oceaan, o.a. door Japan. Vandaar dat het zich verzet tegen Chinese militaire aanwezigheid op eilandengordels. China is het bindmiddel in de strijd tussen Democraten en Republikeinen. Terwijl de kemphanen ijveren om wie het hardst tekeer durft gaan tegen China, slaat de twijfel in de boardrooms toe. Een meerderheid zal kiezen om China te verlaten, maar China behoudt een troef: Europa en Afrika kunnen niet zonder goedkope Chinese import en kredieten. De geschiedenis keert zich om: van gedwongen opiuminvoer in China, naar verslaving in het Westen aan Chinese non-food en hightech.

Europa

De wereld evolueert naar toegenomen nationalisme. China en de VS subsidiëren hun industrie, en dus maant de Franse minister Bruno Lemaire Europa aan hetzelfde te doen. De VS blijft onze belangrijkste partner, maar vaart zijn eigen koers. Oekraïne leert dat we niet in staat zijn onze eigen veiligheid te waarborgen. Dat vergt intensievere samenwerking met de VS, maar ook en vooral met onze EU-collega’s. We kunnen ons niet achter muren wegsteken. Onze industrie moet hersteld, maar we moeten niet opportunistisch worden. Vandaag zeggen CEO’s dat Europa zich geen democratie kan veroorloven, dat wij onze duurzaamheidsprincipes moeten aanpassen, moeten investeren in Europese militaire macht, alsook diplomatieke macht. Maar we moeten onze waarden, idealen en belangen overeind houden.

Dat is een Belgisch probleem. Desinformatie leidt ertoe dat burgers hun eigen overheid niet meer geloven. Decadentie heeft geleid tot de verzwakking van onze democratie. We moeten niet willen concurreren met autocratieën in Rusland en China. Burgers zijn niet meer bereid tot betrokkenheid. Dat is de grootste bedreiging van Europa. Een soort populisme belooft dat muren veiligheid creëren. Het individualisme viert hoogtij. Economisch moeten we een evenwicht zoeken tussen waarden en productiviteit. Als we het hebben over groei moeten we keuzes maken. Waarin we willen groeien, wat is waardevol. Positieve ondernemers moeten we belonen.

De rest van de wereld

Volgens de VN kijken Afrika en het Midden-Oosten aan tegen een bevolkingsgroei van 1,5 miljard nu naar 4,5 miljard tegen het einde van deze eeuw. De vraag is of hun economie dat aankan. De bevolkingsexplosie gaat gepaard met onrust, conflicten, klimaatopwarming en minder opbrengst van de landbouw, en dat tegen een achtergrond van machtspolitiek, versnelling van de technologie, bevolkingsgroei. Veel uitdagingen dus.

Conclusie

. Elke euro is een stem, stem voor een betere economie
. Nadenken over het doel van het leven is geen zwakte. Investeer er elke dag in.
. Kennis is macht. Vermijd afleiding en lees. Elke dag een uur.
. Vecht voor je idealen, maar luister naar anderen.
. Leef: gebruik je talenten, zintuigen: ontdek.
. Wees een krijger in gedachten en daden.

Ere wie ere toekomt. Holslag werd door niemand minder dan rector Bernard Vanheusden ingeleid, en de rector volgde zijn lezing volledig. Holslag ontpopte zich tot een vlotte spreker die zijn gehoor perfect wist te boeien. Hij sprak zonder papier of teleprompter, wandelde volkomen ontspannen voor de katheder heen en weer en had bijna anderhalf uur lang zelfs geen slokje water nodig. Na afloop kon hij wegens een drukke agenda geen vragen beantwoorden, maar sprak tijdens de drink wel met enkele deelnemers. Zo drukte ik hem de hand, signeerde hij mijn exemplaar van zijn boek in de vorm van een bedankje voor mijn kritische beschouwingen, en moedigde hij mij aan vooral kritisch naar het wereldgebeuren en zijn versie daarover te blijven kijken.

Enkele kanttekeningen bij Holslags betoog.

Propaganda

Holslag citeert propaganda. Rusland raakt niet door zijn munitie heen. Wie denkt aan een bevroren conflict droomt: de Russen aanvaarden geen halve oplossingen. Dat de Chinese president Xi Jinping een standje heeft uitgedeeld aan Poetin is ook onderdeel van westerse propaganda. Als de EU-landen hun defensie en inlichtingendiensten beter op elkaar afstemmen en niet langer de Amerikaanse aanvalsoorlogen steunen, is de VS niet incontournabel. Dat is al helemaal het geval als Europa de VS uitnodigt zijn troepen en kernwapens terug te trekken, en Rusland opneemt in een pan-Europese veiligheidsarchitectuur. En wie de Oekraïnecrisis afdoet als een lokaal Europees geweldshaardje moet eens luisteren naar ex militair attaché van de VS in Rusland Kevin Ryan.³

Wie de Oekraïnecrisis afdoet als een lokaal Europees geweldshaardje moet eens luisteren naar ex militair attaché van de VS in Rusland Kevin Ryan.

Amerika heeft weinig te vrezen. Het wordt begrensd door oceanen en slippendragers. Afgezien van de Mexicaanse oorlogen en 9/11 heeft het moeten afrekenen met drie onbeduidende aanvallen op eigen bodem. Wie dan de Amerikaanse oorlogen na 9/11 die hebben geleid tot meer dan 4,5 miljoen doden, afdoet als spierballengerol, misleidt zijn gehoor. Het Amerikaanse standpunt over de Chinese machtsuitbreiding naar eilandengordels heeft eerder te maken met de politiek om China economisch te wurgen. En het Franse subsidiëringsvoorstel is eerder een pleidooi om terug te komen op neoliberale keuzes en aan te sturen op industrie- en innovatiebeleid dat procesmatig moet verlopen: regeringen, beleidsmakers en financiers moeten in een dynamisch, open en genetwerkt proces aan innovatie doen.

Wie goed naar de professor heeft geluisterd, blijft net als ik verstoken van duidelijkheid over de vraagstelling. Wat verklaart dat het post-Koude Oorlog-optimisme niet werd bewaarheid, de wereld niet ons model heeft omarmd en de val van de Muur geen periode van vrede en voorspoed heeft ingeluid? Voor wie mijn samenvatting van Holslags betoog onsamenhangend vindt: dat komt omdat mijn synopsis zo nauwkeurig mogelijk zijn soms wat incoherente verhaal weergeeft. Tenslotte: maar weinig mensen zullen de conclusie van zijn betoog hebben begrepen. Was dat niet eerder raad die men van een psycholoog of persoonlijke coach zou verwachten?

Maar laat ons kijken naar onze insteek⁴ van de actuele toestand in de wereld.

Oorlogszucht

De Muur is gevallen, er is geen vijand meer, en toch blijft het Westen oorlog voeren. Er is geen eind in zicht. De oorlogszucht wordt gedreven door ideologie en bedrog. De VS blijft de supermogendheid die de regels in wereld bepaalt. De wereld pikt de economische sancties niet langer. De BRICS-landen zeggen de dollar vaarwel. De media staan onder controle van overheden. Er wordt geen contrair geluid meer gehoord. Het Westen heeft het democratisch model opgeborgen. Een serieus deel van het electoraat wil geen oorlog, maar vindt geen gehoor bij de politiek. Het omgekeerde gebeurt: de politiek zegt de mensen waar ze zich aan te houden hebben. Annalena Baerbock, de Duitse minister van Buitenlandse Zaken, zegt ijskoud dat zij geen boodschap heeft aan wat haar kiezers willen met de oorlog in Oekraïne.

Een serieus deel van het electoraat wil geen oorlog, maar vindt geen gehoor bij de politiek. Het omgekeerde gebeurt: de politiek zegt de mensen waar ze zich aan te houden hebben.

Overal in de wereld beginnen mensen zich te verzetten tegen de door de VS aangestuurde unipolaire wereldorde. Dat proces begon met de uitstap van de regering-Trump uit de Iran-deal (JCPOA) en het (her)invoeren van keiharde sancties, en kwam in een stroomversnelling sinds de oorlog in Oekraïne. Olielanden als Saoedi Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten stappen uit de dollar. Het buitenlands beleid van de regering-Biden wordt gevoerd door neoconservatieve ideologen. Victoria Nuland en Joe Biden liggen aan de basis van de coup in Oekraïne in 2014. Zij zien het land als tussenstation in hun poging om Rusland aan zich te onderwerpen, al of niet via een opgelegde regeringswissel. Nuland heeft zelfs het lef om in alle openheid Kiev aan te moedigen drone-aanvallen op de Krim uit te voeren.

Collectieve veiligheid

Geen vrede en voorspoed dus, maar een supermogendheid in verval die krampachtig vasthoudt aan zijn suprematie. Sinds 1960 kijkt de VS aan tegen dalende groeicijfers, met een nulgroei per vandaag. Het land is zelfs niet meer in staat zijn burgers te bedienen door het plunderen van andere landen. De diefstal van Syrische aardolie zal niet lang meer duren.⁵ Steeds meer mensen gedogen onrecht niet langer, en dat kan tot geweld leiden. Kijk naar het geweld in de Franse steden tegen het beleid van de regering-Macron, geweld dat door de mainstream media consequent wordt genegeerd. De VS, een land met 330 miljoen inwoners, pretendeert 8 miljard wereldburgers te moeten leiden.

De realiteit is dat de VS zich isoleert. Het wordt in snelheid en doortastendheid genomen door de rest van de wereld. Een échte multipolaire wereld dient zich aan, een wereld waarin grote en kleine mogendheden multilateraal samenwerken in hervormde en nieuwe internationale organisaties. Een wereld waarin de machtsstrijd plaatsmaakt voor collectieve veiligheid, waarin eenzijdige dwangmaatregelen (ten onrechte ‘sancties’ genoemd) plaatsmaken voor diplomatie, en waarin werk wordt gemaakt van de échte bedreigingen: pandemieën, klimaatopwarming en kernwapens.

*****

Noten

1 Citaat uit het markante interview van 28 december 2017 van Pieter Teirlinck met UAntwerpen professor Internationale Politiek Tom Sauer: “De NAVO is een voorbeeld van een collectieve defensieorganisatie, anders dan de VN die een collectieve veilig­heids­organisatie is. Typisch voor defensieorganisaties is dat zij een bestaansreden krijgen in tijden van dreiging of oorlog, wanneer er een echte externe tegenstrever is. Maar de legitimatie van de NAVO verdween nadat de Sovjet-Unie implodeerde en er plots geen ideologische vijand meer was. Sterker nog, Rusland werd een partner en toch lieten we de NAVO verder bestaan. Dit is een aberratie in de internationale politiek. Zelfs voor realisten.”

2 Volgens Van Dale betekent incontournable ‘niet te vermijden, waar men niet om heen kan’. Het is een Frans leenwoord dat in België een bekend begrip is, maar niet in Nederland.

3 Ryan, Kevin: ‘Why Putin Will Use Nuclear Weapons in Ukraine’, in Russia Matters, Belfer Center for Science and International Affairs, Harvard Kennedy School, 17 mei 2023, https://www.russiamatters.org/analysis/why-putin-will-use-nuclear-weapons-ukraine

4 In de aflevering van 24 mei van CrossTalk, het actualiteitenprogramma van Peter Lavelle op RT, werd de actuele toestand in de wereld perfect samengevat door Michael Maloof en Alan Freeman, respectievelijk voormalig senior veiligheidsbeleidsanalist van het Pentagon en co-directeur van de International Manifesto Group en onderzoeker aan de Universiteit van Manitoba. Hun samenvatting strookt met onze waarnemingen zoals gedetailleerd verwoord op dit platform.

5 Herinner u hoe Donald Trump ongegeneerd bevestigde dat de Amerikaanse militaire aanwezigheid in Syrië ‘alleen voor de olie’ is, terwijl zijn eigen medewerkers volhielden dat de overgebleven troepen daar waren om Isis te bestrijden.

*****

Dit artikel verscheen eerder vandaag op Geopolitiek in context.