Premier Leterme vermeldde vorige vrijdag al dat de Benelux-landen, Duitsland en Noorwegen een voorstel voorbereiden over de nucleaire strategie. Het is wel nog onduidelijk wat dit initiatief concreet inhoudt. De belangrijkste vraag blijft dus aan welke voorwaarden een eventuele terugtrekking van de Amerikaanse kernwapens verbonden wordt, en of ze daarmee dode letter blijft of niet.

De agendering lekte al uit in Der Spiegel en werd bevestigd door de publicatie van de brief die het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken stuurde aan de secretaris-generaal van de NAVO Rasmussen. Uit het begeleidende persbericht blijkt ook dat een terugtrekking van de Amerikaanse kernwapens niet uitgesloten wordt. De Nederlandse minister Verhagen stelt: “indien een kernwapenvrij Europa bijdraagt aan een serieuze wereldwijde vermindering van kernwapens, is dit wel een optie”. Ook België heeft nu een mededeling uitgebracht.

De discussie kadert in de herziening van het Strategisch Concept van de NAVO. In dit document worden de krachtlijnen weergegeven van welke bedreigingen de NAVO ziet en hoe de NAVO zich militair positioneert in de wereld. Op de NAVO-top in Portugal op 16-21 november moet de NAVO een nieuw Stategisch Concept aannemen. Het oude dateert uit 1999.

Opiniestukken over kernwapens

De internationale politieke discussie over kernwapens kwam op gang toen vier vroegere beleidsmakers uit de Koude Oorlog Henry Kissinger, George Shultz, William Perry en Sam Nunn op 4 januari 2007 hun opiniestuk publiceerden. Opmerkelijk was hun pleidooi voor een kernwapenvrije wereld als een politiek realistische doelstelling en de noodzaak om de verdere verspreiding van kernwapens tegen te gaan.

Zo’n twee derden van alle voormalige Amerikaanse ministers van defensie, ministers van buitenlandse zaken en nationale veiligheidsadviseurs steunen intussen dit voorstel. Gelijkaardige opiniestukken werden gepubliceerd in Groot-Brittannië, Duitsland, Italië, Nederland, Polen, ook door Jean-Luc Dehaene, Willy Claes, Guy Verhofstadt en Louis Michel. Met de verkiezing van president Obama werd dit voorstel ook een beleidsdoelstelling. Obama zette met zijn toespraak in Praag op 5 april 2009 nucleaire ontwapening op de internationale politieke agenda.

Voorlopig blijft het wachten op concrete resultaten, maar dit jaar nog komen er verschillende beslissende momenten aan. De VS en Rusland zitten in de eindfase van onderhandelingen over een nieuw verdrag dat het START-ontwapeningsakkoord moet opvolgen. Dit nieuwe akkoord zal bovengrenzen opleggen voor het aantal opgestelde strategische kernwapens. Beide landen benadrukken dat dit akkoord geen eindpunt is, maar dat er nog nieuwe initiatieven ontwikkeld zullen worden.

In mei vindt in New York de Toetsingsconferentie van het Non-Proliferatieverdrag (NPT Review Conference) plaats. Op deze vijfjaarlijkse conferentie wordt de naleving van dit verdrag besproken en afspraken gemaakt over de verdere uitvoering ervan. Zo ook over de uitvoering van de ontwapeningsbelofte door de kernwapenstaten, die in artikel 6 van dit verdrag is opgenomen. In 1995 en 2000 werden enkele documenten met uitgangspunten en concrete maatregelen voor nucleaire ontwapening aangenomen, maar in het Bush-tijdperk liep dit volledig strop. De conferentie in 2005 was een totale mislukking.

Navo herziet Strategisch Concept

De discussie over nucleaire ontwapening heeft ook gevolgen binnen de NAVO. De NAVO herziet dit jaar haar Strategisch Concept, dat in de huidige versie een belangrijke rol voor kernwapens voorziet, inclusief de plaatsing van Amerikaanse kernwapens in Europa. Met het initiatief van België, Duitsland, Luxemburg, Nederland en Noorwegen wordt de eventuele terugtrekking nu officieel een agendapunt.

De voorbereiding van deze discussie kwam op gang nadat de nieuwe Duitse regering in haar regeerakkoord een pleidooi voor de terugtrekking van deze kernwapens opnam. Sindsdien zijn er een reeks bilaterale contacten geweest. De terugtrekking van de Amerikaanse kernwapens was ook een thema in de opiniestukken van Duitse, Nederlandse, Poolse politici en nu onlangs ook in het Belgische opiniestuk.

Voor de officiële discussie in de NAVO van start gaat, wachtte men eerst de positiebepaling door de VS af. In maart moet daar de intern-Amerikaanse herziening van de nucleaire strategie uitmonden in de Nuclear Posture Review. België, Duitsland, Luxemburg, Nederland en Noorwegen zetten de nucleaire strategie nu alvast op de agenda van de informele NAVO-bijeenkomst in april.

Amerikaanse kernwapens weg uit Europa?

Dat de kernwapens ook echt worden teruggetrokken is nog niet zeker. De inhoud van het discussiedocument van de vijf landen is onbekend, al liet de woordvoerder van Leterme uitschijnen dat de terugtrekking erin vervat was. Vraag is vooral aan welke voorwaarden die terugtrekking verbonden wordt, en of ze daarmee dode letter blijft of niet.

De NAVO-administratie verdedigde tot nu toe de voortdurende aanwezigheid van deze kernwapens als pasmunt in de onderhandelingen om de Russische tactische kernwapens af te bouwen. Rusland, dat zich bedreigd voelt door de NAVO-uitbreiding, ziet in zijn arsenaal nog wel een belangrijke middel om het overwicht in conventionele wapens van de NAVO te kunnen counteren. Het is dan ook niet geneigd zijn veel grotere arsenaal tactische kernwapens weg te onderhandelen voor dat van NAVO.

De verwijdering van de Amerikaanse kernwapens koppelen aan een verwijdering van de Russische tactische kernwapens impliceert waarschijnlijk dat dit voornemen dode letter blijft. Rusland heeft ook altijd geëist dat eerst alle kernwapens teruggetrokken worden tot op het grondgebied van de bezitters, alvorens het wil onderhandelen over een nieuw verdrag.

Lange tijd leken ook de Oost-Europese landen uit vrees voor Rusland vragende partij voor het behoud van de kernwapens. Nu lijken ze echter bereid de kernwapens te laten vertrekken, in ruil voor concrete veiligheidsgaranties zoals het installeren van troepen uit andere NAVO-landen. De Poolse minister van Buitenlandse Zaken Sikorski liet in een opiniestuk in de New York Times alvast een opening. Hij suggereerde in eerste fase een terugtrekking van de Amerikaanse kernwapens uit Europa in ruil voor een Russische terugtrekking uit de aangrenzende zones. In tweede fase kan dan onderhandeld worden voor een echt wapenbeheersingsakkoord dat de verwijdering blijvend vastlegt.

Een tweede reden waarom de NAVO-administratie vasthoudt aan de Amerikaanse kernwapens in Europa, is dat ze een concrete invulling betekenen van de transatlantische solidariteit en verdeling van de lasten en risico’s. Het garandeert de Europese landen ook dat er een structureel overleg met de VS plaatsvindt over de nucleaire strategie in de Nuclear Planning Group. Binnen de NAVO-bureaucratie en de VS-administratie duiken nu pleidooien op om deze interne rol van de kernwapens te vervangen door de rakettenverdediging. De discussie over rakettenverdediging was dan ook prominent aanwezig op het vierde NAVO-seminarie ter voorbereiding van het Strategisch Concept in Washington op 23 februari.

Ook discussie in Japan

In Japan vindt een gelijkaardige discussie plaats. Net als de NAVO krijgt het land een garantie van de VS dat het met kernwapens verdedigd zal worden. Er zijn geen Amerikaanse kernwapens in Japan opgesteld, maar de VS heeft een stock kernwapens om zo nodig op Amerikaanse schepen te ontplooien. In de Amerikaanse politieke discussie wordt vaak gesteld dat deze kernwapens er zijn op vraag van de Europese en Japanse bondgenoten.

De Japanse minister van Buitenlandse Zaken Katsuya Okada liet eind 2009 op diplomatische wijze weten dat de VS voor Japan geen maatregelen moest treffen die in strijd zijn met de doelstelling om tot een kernwapenvrije wereld te komen. Vorige week verzonden 204 parlementsleden uit meerderheid en oppositie een brief met  gelijkaardige inhoud.