Aan Angelsaksische aandacht voor de gruwelen van het naziregime durft al eens een vetrandje van zelfgenoegzaamheid te hangen. Helmut Herzfeld (1891-1968) mag dan echter al de euvele moed hebben gehad om midden in de nationalistische verdwazing van de Eerste Wereldoorlog in zijn Duitse vaderland als pacifistisch statement de Engelse naam ‘John Heartfield’ aangenomen te hebben, van blinde anglofilie valt hij niet te betichten.

De bescheiden tentoonstelling die de Londense Tate Modern op dit ogenblik aan zijn antifascistisch en antikapitalistisch getinte illustraties voor het Duitse tijdschrift Arbeiter-Illustrierte-Zeitung (1924-1938) wijdt, is er om dit te bewijzen.

De appeasement-politiek waarmee de Britten Adolf Hitler te vriend wilden houden, krijgt er in Heartfields prenten immers even hard van langs als de braafheid waarmee de sociaaldemocraten in zijn eigen land genoegen namen met betekenisloze kruimels en loze beloftes. 

De door de wreedheden van de Eerste Wereldoorlog gerevolteerde dadaïst Heartfield, zoon van een socialistische schrijver en een activistische textielarbeidster, was vanaf zijn 28ste lid van de Kommunistische Partei Deutschlands.

Hij wordt als een van de pioniers van de fotomontage beschouwd, een techniek waarmee hij – zo blijkt uit de tentoonstelling – retoriek en realiteit op een bijzonder bruuske manier met elkaar in verband weet te brengen. In haar veelzijdigheid en verscheurdheid leent de fotomontage zich bijzonder goed tot het parodiëren en doorprikken van het rechtlijnige denken en de massieve dreiging van het opkomende nationaalsocialisme, waarvoor Heartfield in 1933, bij de machtsovername door de nationaalsocialisten, naar Praag, en enkele jaren later, bij de annexatie van het Sudetenland door het Derde Rijk, naar Londen zou moeten vluchten.

Na de oorlog keerde hij terug naar wat inmiddels de DDR geworden was. Aan het einde van zijn leven zou hij in zijn werk nog de oorlog in Vietnam bekritiseren.

Zowel zijn rauwe boodschap – Käthe Kollwitz, die voor hetzelfde tijdschrift werkte, is nooit ver weg – als zijn intelligente humor – ook Erich Kästner was op de Arbeiter-Illustrierte-Zeitung één van zijn collega’s – maken van het werk van Helmut Herzfeld, alias John Heartfield, een bijzonder actueel aandoende getuigenis, die daardoor sterk verschilt van de holle propagandaprenten waarmee de doorsnee geschiedenisboeken de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog documenteren.

De tentoonstelling in zaal vier op de derde verdieping van Tate Modern is gratis te bezichtigen, en loopt nog tot eind december 2012.