Het zou nog jaren duren voor de Europese natiestaten beseften dat Zweig gelijk had. Na 1945 drong bij velen door welke ravage het nationalisme had aangericht. Dat mocht nooit meer gebeuren. Een aantal natiestaten begonnen aan een opwindend politiek en cultureel experiment: de eenmaking van Europa, waarbij ze zonder geweld een deel van hun soevereiniteit afstonden en hun economieën vervlochten, terwijl ze elkaar kort voordien hadden willen vernietigen. Hoewel beide wereldoorlogen diepe gaten hadden geslagen in haar culturele bewustzijn, kon Europa nog steeds dromen van een wereld waarin ze haar idealen zou verwezenlijken. Ooit zouden alle mensen broeders worden onder de vleugels van de vreugde, opperde de EU hymne.

Het nationale belang

Intussen was er aan de overkant van de oceaan iets heel anders aan het gebeuren. Na 1945 begon de Koude Oorlog. De Verenigde Staten van Amerika ontwikkelden samen met hun wapenarsenaal een gevaarlijk gif: het rabiate nationalisme. Meest typerend aan die vorm van nationalisme is het buitenlandse beleid dat erbij hoort. Critici beschuldigden de VS van imperialisme, maar ze waren fout. In de tijd van de koloniale imperia waren er steeds Europese leiders die stelden dat het algemene belang van het hele rijk de belangen van hun eigen land overtroefde. Het rabiate nationalisme daarentegen onderschikt alles aan ‘het nationale belang’ en ‘de nationale veiligheid’. Daardoor krijgt het een aantal uiterst schadelijke eigenschappen.

Zelfs wanneer een volk aanvankelijk vecht voor belangrijke idealen, begint het die te verraden als het in de greep van het rabiate nationalisme komt. Na de ervaring van de Tweede Wereldoorlog en de cruciale overwinning op het nazisme, wilde de VS de vrijheid garanderen van andere volkeren door hen te beschermen tegen het ‘totalitarisme’. Maar door de absolute prioriteit van het nationale belang verloor dat ideaal zijn kracht en geloofwaardigheid. Meer en meer diende het als masker voor het onderschikken van de hele wereld aan het vermeende belang van de Amerikaanse natie.

Voor een natiestaat die aan rabiaat nationalisme lijdt, lijkt alles toegelaten om dat belang te behartigen. Dat was ook het geval in de VS: het destabiliseerde met infiltratie en geweld democratisch verkozen regeringen en organiseerde staatsgrepen. Het bracht dictators aan de macht. Wanneer het goed uitkwam, voorzag de Amerikaanse regering guerillabewegingen van wapens of gaf het financiële en militaire steun aan regimes die terrorisme sponsorden. Spionnen kregen vaak vrij spel. Met andere woorden, het buitenlandse beleid van het rabiate nationalisme houdt systematische overtredingen in van het internationale recht en de elementaire ethiek.

Deze buitenlandse politiek vertoont veel overeenkomsten met een ander fenomeen: het terrorisme. In welke zin? Wel, zoals S.N. Balagangadhara en wijzelf stellen, ligt de kern van het terrorisme erin dat het misdaad transformeert tot heldendaad. Terroristen moorden maar ervaren hun daden als uitingen van een uitzonderlijke moraliteit die ver voorbij de gewone verplichtingen gaat. Fundamenteel stellen ze de daad van een man die een verdrinkend kind redt en daarbij zelf sterft (omdat hij niet kan zwemmen) gelijk aan de daden van mannen die een school binnenwandelen en willekeurig kinderen beginnen dood te schieten. Het gaat in hun ogen om voorbeeldige handelingen die alleen heiligen en helden zouden stellen.

Met andere woorden, terrorisme maakt van het misdadige het lovenswaardige. En dat is nu net wat het rabiate nationalisme ook doet. In naam van het nationale belang, keurt het niet alleen immorele en illegale daden goed, maar transformeert het die bovendien tot buitengewone morele verwezenlijkingen. Zo bleef de VS haar rampzalige buitenlandse beleid omtoveren tot het vrijgevige schenken van vrijheid en veiligheid aan een wereld die leefde onder dreiging.

Symbiose met terrorisme

Door die fundamentele overeenkomst voedt het rabiate nationalisme het terrorisme in de landen waar het toeslaat. Het moedigt bij lokale bewegingen en regimes een tendens aan die vaak al aanwezig is: het transformeren van hun eigen wandaden tot heldendaden in naam van een natie. In het Midden Oosten, Afghanistan en Pakistan beriepen die bewegingen zich meer en meer op de islam om dat te doen. Hun zelfbeeld was dat ze als vertegenwoordigers van de moslimnatie een oorlog aan het vechten waren tegen de vijanden van God en de krachten van het kwade.

Net zoals terrorisme zich voedt aan rabiaat nationalisme, gebeurt ook het omgekeerde. Ze lijken elkaars tegenpolen, maar eigenlijk leven ze in symbiose. In de nasleep van 9/11 aanvaardden de Amerikaanse president en zijn adviseurs niet toevallig het zelfbeeld van de terroristen. Ze stapten mee in de vermeende oorlog, denkende dat het een koud kunstje zou zijn om die te winnen. Toen Bush zei ‘ofwel ben je met ons; ofwel met de terroristen’, beaamde Osama Bin Laden dit, maar voegde hij wel toe dat de ‘westerse kruisvaarders’ die terroristen waren. Als antwoord verkochten leiders als Bush en Blair eens temeer immoraliteit als uitzonderlijke moraliteit. Ze logen systematisch tegen hun eigen bevolking om zogezegd de wereldorde te beschermen. Intussen is welbekend hoe hun rampzalige interventies in Irak die orde mee om zeep hielpen.

En zo zijn we gekomen tot de wereld van vandaag. Ook de terroristen van IS zien zichzelf als nationale helden die heldhaftig vechten en niet als misdadigers die moorden. Ze beweren dat ze het kalifaat vertegenwoordigden, een natie van alle ware moslims die ze hier op aarde gaan bewerkstelligen. Ze denken dat ze buitengewone ‘radicale’ strijders zijn met ongeziene moed en opoffering, die vanuit de ogen van gewone mensen waanzinnig lijken. En dat is het verhaal dat het Westen niet alleen omhelst, maar nu ook van de daken schreeuwt: het zijn ‘geradicaliseerde moslims’, ‘psychopaten’, ‘gekken’, ‘fanatici’ …

Waarvan we getuige zijn in Parijs is niet gewoon de poging van de terroristen tot het uitbreiden van het slagveld van hun vermeende oorlog, maar hun succes in het uitvoeren van hun agenda. Frankrijk is in staat van oorlog, beweert de Franse regering en beaamt de publieke opinie. In naam van de natie en haar waarden wil François Hollande grondwettelijke vrijheden en rechten inperken waarvoor het Franse volk eeuwenlang vocht, intussen nog een paar steden platbombarderen, grenzen sluiten, maandenlange noodtoestanden uitroepen en meer middelen investeren in de veiligheidsdiensten. Die maatregelen staan als doelstelling beschreven in de handboeken van de terroristen; ze zijn uitingen van de symbiose tussen terrorisme en rabiaat nationalisme.

De ideologen

Het is moeilijk om er naast te kijken: het rabiate nationalisme heeft Europa besmet. Ons beroepende op de waarden van vrijheid en de rechtsstaat, gaan we net die waarden met de voeten treden – en dat alles voor ‘de nationale veiligheid’ en ‘het nationale belang’. Nochtans hebben decennia ervaring van de VS getoond dat die begrippen niet alleen incoherent maar ook buitengewoon schadelijk zijn: alles wat de Amerikanen deden in naam van hun nationaal belang, heeft zich tegen hen gekeerd en de wereld onveiliger dan ooit gemaakt. Hoe komt het dat zovelen daar al die tijd blind voor bleven? Waarom hebben politici en intellectuelen niet de integriteit om dit grandioze bedrog te bestrijden?

Om dat te begrijpen is nog een dimensie van het rabiate nationalisme nodig: het vernietigt de zoektocht naar kennis over de mens en vervangt die door ideologie. De VS deed dit tijdens de Koude Oorlog. De regering pompte geld in de universiteiten om menswetenschappers te kweken die de Amerikaanse ideologie van vrijheid zouden verkopen. Duizenden academici stonden op de CIA loonlijst. In allerlei disciplines deed men mee aan projecten die hallucinant zijn voor elk mens met enig moreel bewustzijn. Psychologen gebruikten bijvoorbeeld psychiatrische patiënten als proefkonijnen en ontwierpen martelpraktijken. De geheime diensten infiltreerden onderzoeksinstellingen en studentenbewegingen overal ter wereld. En dramatisch genoeg: ook kritische academici ruilden kennis in voor ideologie, maar dan wel de ideologie van ‘political correctness’.

Net als in het terrorisme is de rol van de ideologen duidelijk: ze moeten de feitelijke wereld (wandaden) transformeren tot een imaginaire wereld (heldendaden). Eens de universiteiten er genoeg hadden geproduceerd, konden die zich verspreiden in de samenleving. In de politiek worden ze spin doctors; in de academische wereld professoren; in de media topjournalisten; in de zakenwereld reclamejongens. Allen delen ze dezelfde eigenschap: ze zijn niet bezig met hoe de zaken zijn maar met hoe die overkomen. Politici moeten overkomen als ‘goede en krachtdadige bestuurders’ bij ‘de kiezer’; universiteiten zijn bedrijven die ‘branding’ nodig hebben; de media moeten ‘kijkcijfers’ halen. De reclamejongens zijn ten minste eerlijk en geven toe dat ze bereid zijn alles te vertellen om hun product te verkopen.

Radicalisering?

Vandaag is Europa in sneltempo de symbiose tussen rabiaat nationalisme en terrorisme aan het invoeren. In Frankrijk zien we hoe de adviseurs van Hollande hem in het oor fluisteren dat hij ‘krachtdadig’, ‘streng’ en ‘onbevreesd’ moet overkomen in de ogen van het Franse volk. In Vlaanderen imiteren we op knullige manier wat de rest van het Westen ons voordoet. We hebben onze eigen ‘krachtdadige’ politici die de oorlog willen aangaan met ‘het moslimextremisme’. In de woorden van onze minister van binnenlandse zaken, gaan zij hele buurten ‘opkuisen’ door elk huis te laten controleren. Ze zeggen dat het dagelijks leven gewoon moet doorgaan en dat we niet mogen toelaten dat de terroristen angst zaaien, maar nemen maatregelen die dat beter doen dan gelijk welke terrorist kan dromen.

Het succes van het rabiate nationalisme uit zich in het feit dat de ergste gevallen niet eens in nationalistische cirkels terug te vinden zijn. Ons prototype is de socialist Hans Bonte. Hij herhaalt eindeloos praatjes over ‘radicalisering’. Hij trekt eigenhandig zonder advies het dreigingsniveau van zijn gemeente naar het hoogste niveau op. Hij is een goede leerling van de Amerikanen, die hem workshops gaven over hoe je hen het best papegaait: hij pleit voor een ‘war on weapons’ in Brussel – ongetwijfeld net zo intelligent als de ‘war on drugs’ van Reagan en de ‘war on terror’ van Bush, twee gigantische politieke mislukkingen. Maar ja, zoals de spin doctors vertellen: zo veel mogelijk in de media komen om stemmen te verwerven.

We leggen ook onze eigen collectie ideologen aan. Professoren van de UGent tot de KULeuven staan paraat om clichés over ‘radicalisering’ en ‘de oorlog tegen het terrorisme’ te komen verkopen in de televisiestudio’s. Het liefst van al voeren de media academici op met namen die afkomst uit een moslimland suggereren en die een ‘gematigd’ standpunt vertegenwoordigen. Het voorbije jaar sprongen ‘radicaliseringsexperten’ als paddestoelen uit de grond.

Maar door ‘radicalisering’ als het probleem te zien, sluipt een afschuwelijk gevaar binnen: we aanvaarden het zelfbeeld van de terroristen, namelijk hun bewering dat ze de radicale vertegenwoordigers van de ware islam zijn. Zo zal het rabiate nationalisme zijn tegenstander vinden in een andere natie: ‘de moslimnatie van het kalifaat’. Dit is het model dat IS aan de wereld wil opleggen; het is het model dat Europese nationalisten en racisten in de loop van de volgende jaren zullen onderschrijven; samen zullen ze het verwerkelijken.  

De bloem van onze cultuur

‘Een wereld van terreur vereist nu eenmaal krachtdadige maatregelen’, zegt men maar al te graag, ‘trouwens wat is jouw alternatief’? Wel, wat we nu doen is aan de pest van terrorisme het gif van rabiaat nationalisme toevoegen. We stimuleren dezelfde symbiose tussen de twee die al zo veel schade toebracht aan de wereld. Het alternatief voor het innemen van gif is duidelijk: stop eerst met het in te nemen; achterhaal welk gif het is en hoe het werkt; zoek vervolgens een tegengif en neem daarvan de juiste dosis.

De vraag die ons als Europeanen in de ogen staart moet duidelijk zijn: laten we het nationalisme de bloem van onze cultuur vergiftigen, deze keer voorgoed? Zullen we aan onze kinderen een Europa nalaten dat het slagveld is van een vermeende oorlog tussen ‘de wereldwijde moslimnatie’ en onze eigen ‘democratische naties’? Of gaan we eer doen aan de staatsmannen en staatsvrouwen die streefden naar de eenmaking van Europa na de ravage van het nationalisme, aan de verwezenlijkingen van onze voorouders, aan de idealen van vrijheid en recht waarvoor zij vochten, aan de pracht van onze eigen cultuur?

Jakob De Roover is docent en Sarika Rao doctoraatsonderzoeker, vakgroep Vergelijkende Cultuurwetenschappen, Universiteit Gent; ze zijn beiden lid van de internationale onderzoeksgroep Vergelijkende Cultuurwetenschap.