De trein ‘Uzbekistan’ 006 Moskou-Tasjkent1 staat op het punt te vertrekken van perron twee in het Kazanskistation van Moskou. Het fluitje van een treinbegeleider geeft aan dat mijn vierdaagse reis in derde klasse naar Centraal-Aziatische en later andere landen in het Midden-Oosten op het punt staat te beginnen.
Onze coupé derde klasse in de trein ‘Oezbekistan’ Moskou-Tasjkent. ©Giacomo Sini
Oezbeeks treinbegeleider ‘Muzzafar’ eet zijn avondmaal met thee. ©Giacomo Sini
Wagon 074-4-23676 van de trein ‘Oezbekistan’ zal ons over de Trans-Aral-lijn naar Tashkent voeren. ©Giacomo Sini
De trein Moskou-Tasjkent is heel bijzonder. Hij volgt de Trans-Aral spoorlijn, doorkruist eerst een groot deel van Rusland en rijdt Kazachstan en vervolgens Oezbekistan binnen. Zo verbindt hij twee grote hoofdsteden die al lang met elkaar verbonden zijn door een groot verleden van onafgebroken onderlinge uitwisselingen, vooral in de periode van de Sovjet-Unie (1917-1991).
De Kazakse stad Turkistan – het ‘Mekka van het Oosten – ligt halfweg onze reis naar Oezbekistan. ©Giacomo Sini
Sinds Oezbekistan een deel van de Unie werd is de goederen- en passagiersstroom op deze lijn in feite nooit gestopt. Vandaag is het een van de belangrijkste ontmoetingspunten tussen het Europese en Aziatische continent.
In mijn coupé zit Muzzaffar2, een Oezbeekse dirigent uit de Fergana-vallei. Hij kijkt uit het raam. “Hier was ooit de zee”. We komen toe in Aralsk, een stad in Kazachstan die vijfentwintig jaar geleden de markten van alle omliggende steden van verse vis voorzag dankzij zijn haven bij het Aralmeer. Vandaag ligt de kust meer dan 25 km verder. De verkeersborden met ankers bij de ingang van het station zijn nog slechts een melancholische herinnering aan dat verleden.
In de jaren 1960 koos de Sovjet-Unie ervoor om de rivieren, die het meer bevoorraadden, af te leiden om de omliggende dorre velden te irrigeren. Samen met de geleidelijke stijging van de temperaturen als gevolg van de klimaatverandering, zorgde dit beleid dat het Aralmeer, ooit het vierde grootste ter wereld, bijna volledig verdwenen is.
Registan Square, Samarkand. ©Giacomo Sini
Een peuter fietst door de mahalla achter Registan Square in Samarkand. ©Giacomo Sini
Het oude centrum van Bukhara bij nacht. ©Giacomo Sini
Marktplein in het oude centrum van Bukhara met enkele tapijtwinkels. ©Giacomo Sini
Een vergezicht op Bukhara. ©Giacomo Sini
Na drie dagen reizen door de steppe verandert het landschap langzaamaan. Oezbekistan komt dichterbij. De gele kleuren van Kazakse bladeren vloeien over in de rode rozen van de lentebloemen in de woestijn. Het landschap wordt heuvelachtig. De dorpen langsheen de spoorlijn volgen elkaar steeds sneller op, tot de treinfluit onze aankomst in Tasjkent aankondigt. Vandaar gaat de reis verder met een andere trein naar Samarkand3.
Een jonge poseert voor de oude minaret vzn Khoja of Islam in de citadel van de Oezbeekse stad Khiva ©Giacomo Sini
Oezbekistan, land van de imposante madrassa’s4 en centraal kruispunt van de oude zijderoute, is de wensdroom van iedere reiziger. In Samarkand hoeft men zich alleen maar een paar meter van de Piazza Registan en zijn monumenten te verplaatsen en over de muren heen kijken die de wijk afbakenen om het hart van de stad binnen te komen en de authenticiteit van deze regio te ontdekken in de volkswijken, die mahalla5 worden genoemd.
“Het lijkt erop dat de centrale overheid van Tasjkent het oude centrum, het kloppende hart van Samarkand, binnen imposante muren heeft afgesloten”, zegt een oudere inwoner van de mahalla terwijl hij in een oude çayhane6 (traditioneel theesalon) van zijn kop çay (thee) nipt.
In veel Oezbeekse steden is de toegang tot de mahalla alleen nog mogelijk via enkele poorten in sommige straten van de historische stadscentra. Vaak zijn ze moeilijk te vinden, waardoor hele stadswijken bijna ‘vergeten’ geïsoleerd raken.
Zoals overal ter wereld is de lokale overheid nooit doof voor de lokroep van mogelijke inkomsten uit toerisme. Oezbekistan is geen uitzondering.
Projecten voor de ontwikkeling van de toeristische sector in Oezbekistan zijn echter van belang voor de VN-organisatie voor onderwijs, wetenschap en cultuur UNESCO, die historisch erfgoed beschermt. UNESCO erkent Bukhara7, een oude stad langs de zijderoute met een citadel uit de 5de eeuw, sinds 1993 als werelderfgoed.
In 2017 ondertekende president Shavkat Mirziyaev een decreet voor een plan om de hele stad te herstructureren met financiering van de Nationale Bank. Het project voorziet onder meer de bouw van een nieuwe stadswijk met moderne hotels, wellnesscentra, winkels en een amfitheater met 500 zitplaatsen. Die moet er komen aan de noordwestelijke kant van de citadel. Een oud marktplein en bijna 100 huizen van lokale bewoners moeten worden gesloopt.
De stedelijke chaos contrasteer fel met de natuurlijke schoonheid van Oezbekistan in de hooglanden van de Fergana-vallei. Een panorama van kleuren verspreidt zich over de onmetelijkheid van de bergen die deze vallei afscheidt van de rest van het westelijk deel van Oezbekistan.
De citadel van Khiva, ooit een belangrijke stopplaats op de zijderoute. ©Giacomo Sini
Het stadje Sary Tash in Kirgizië langsheen de Pamir-snelweg M41, kruispunt van de zijderoute tussen Tadzjikistan en Kirgizië met de route van Kirgizië naar China. ©Giacomo Sini
Pamir-snelweg M41 net buiten Sary Tash. ©Giacomo Sini
Sary Tash met aan de horizon de bergpieken van Pamir. ©Giacomo Sini
We verlaten Sary Tash richting Tadzjikistan. ©Giacomo Sini
Aan de andere kant ligt Kirgizië met zijn bergen en joerts8 waarin nomadische volkeren wonen. Het panorama is adembenemend wanneer je de snelweg M41 volgt: de zeer hoge heuvelrug van Piek Lenin (7134 meter) valt imposant op tussen de andere hoge toppen.
Sary Tash, een klein Kirgizisch dorp op 3170 m hoogte, is een kruispunt tussen China, Kirgizië en Tadzjikistan. Daar wijst een oude Kirgizische herder de Pamirketen aan die zich enkele kilometers verder langsheen de horizon uitstrekt met zijn majestueuze gletsjers. In de plechtstatige stilte van het onbezoedelde hooggebergte verzamelt een jongen water uit een kabbelend beekje dat afdaalt naar de hoogvlakte.
De minaret van Khoja of Islam in Khiva. ©Giacomo Sini
De rust van deze afgelegen gebieden wordt vandaag bedreigd door het smelten van de gletsjers. Centraal-Azië is een van de regio’s die het meest worden blootgesteld aan de stijging van de gemiddelde temperatuur en het daaraan gelinkte toenemende tekort aan water. Het meest terugkerende risico is dat als hier geen afspraken komen met de lokale gemeenschappen over het beheer van de openbare watervoorziening, dat water hier een reden voor gewapende strijd wordt. Dit zal de spanningen langs de reeds kwetsbare staatsgrenzen in de regio nog verergeren.
Verder over de snelweg M41 dalen we af naar de stad Osh in Kirgizië vlak aan de grens met Oezbekistan. Vandaar gaat de reis verder naar Tashkent over de eveneens zeer grillige grens met Tadzjikistan. Na een reis van meer dan 20 uur bereiken we de stad Termez, opnieuw in Oezbekistan. Daar steken we de rivier Amu Darya over naar Afghanistan.
In Mazar-e Sharif wordt onze blik vertroebeld door wolken van smog. Het eerste licht van de dageraad onthult de betovering van de indrukwekkende blauwe moskee met zijn majestueuze architectuur. ‘s Morgens lijkt de lucht toch even wat meer ‘adembaar’.
De minutieuze verweving van kleine gekleurde majolicategels over heel het bouwwerk van de blauwe moskee wisselt af met kleuren van prachtig turquoise en goud. Deze oude moskee uit de 15de eeuw is een meesterwerk van islamitische kunst.
De ‘blauwe moskee’ (al Masjid al Azraq), schrijn van Zijne Excellentie Hazrat Ali in het centrum van de Afghaanse stad Mazar-i-Sharif. ©Giacomo Sini
Panorama van Esfahan, met zijn deken van smog over de bergen. ©Giacomo Sini
Jongeren komen bijeen onder de bogen van de Khaju-brug in Esfahan. ©Giacomo Sini
Twee Iraanse jongens zingen onder de bogen van de Khaju-brug. ©Giacomo Sini
De moskee Masjid-e-Shah in Esfahan. ©Giacomo Sini
Een jong echtpaar in de grote zaal van de moskee Masjid-i-Shah in Esfahan. ©Giacomo Sini
Een jonge Iraanse in de zaal van de moskee Mashid-i-Shah. ©Giacomo Sini
Een parking voor motorfietsen op Nasqsh-e-Jahan-square in de historische bazaar (marktwijk). ©Giacomo Sini
De Nasqsh-e-Jahan-square is immens. ©Giacomo Sini
Op de immense witte binnenplaats bedekken enkele kooplieden hun gezicht met stoffen, terwijl ze uitrusten in de schaduw van de blauwe minaretten die uitkijken over het park rond de moskee. “In deze regio heeft vervuilde lucht de afgelopen jaren meer doden geëist dan de voortdurende gewapende conflicten”, zegt ‘Wahid’, een jonge Afghaanse tapijtverkoper in zijn kleine winkel voor het plein van de blauwe moskee.
Mazar-e-Sharif is met Kaboel in feite een van de meest vervuilde steden van Afghanistan. De stad heeft een zeer hoge concentratie fijnstof en een mix aan gevaarlijke chemicaliën. Die worden vooral door baksteenfabrieken in de lucht geloosd. Een van de meest recente rapporten van het Health Effects Institute’s State of Global Air Project schat dat de luchtvervuiling verantwoordelijk is voor 51.600 sterfgevallen in Afghanistan in 2016 alleen.
Met zijn jaarlijks gemiddelde van 406 sterfgevallen door ademhalingsproblemen per 100.000 sterfgevallen is de luchtkwaliteit hier bij de slechtste ter wereld. De oude stad Herat, vlak voor de grens met Iran in het zuidwesten van Afghanistan blijft desondanks pronken met zijn imposante minaretten van het Musalla-complex.
Onder de enorme bogen van de Khaju Bridge in de Iraanse stad Esfahan stroomt slechts weinig water. Een groep mensen verzamelt zich onder de gewelven en begint te zingen. “Toen ik klein was, kwam ik hier om me op te frissen. Er stroomde toen veel water”, zegt ‘Azin’.
Er is een enorm watergebrek in Iran. De bekende vervuiling door fijnstof is hier verre van het enige leefmilieuprobleem. Een van de belangrijkste oorzaken is het massale waterverbruik door thermische centrales. Volgens een onderzoek van de Friedrich Ebert Stiftung in 2018 verbruiken die centrales tweemaal zo veel als alle huishoudens samen.
Het bergdorpje Palangan in Iraans Koerdistan. ©Giacomo Sini
Een oude Koerdische schaapsherder in Palangan geniet in de schaduw van de namiddagrust op een hete zomerdag. ©Giacomo Sini
De vallei van Palangan. ©Giacomo Sini
De luchtvervuiling lijkt de bergachtige regio van Iraans Koerdistan nog enigszins te hebben gespaard. Op de weg vanuit de stad Sanandaj richting de grens met Irak, zie je plots enkele kleine aardkleurige huisjes staan. Ondergedompeld in een zeer smalle vallei tussen duizelingwekkende hellingen, ligt het piepkleine Koerdische dorp Palangan.
Palangan werd in 2019 door de Air Quality Index de “minst vervuilde” stad van het land genoemd, ondanks zijn hoge gehalte aan fijnstof in de lucht. In de rust van de bergen dienen de platte daken van de huizen als kleine binnenplaatsen. Hele families doen zich er tegoed aan de koelste en mooiste uren van de dag.
Veerboot Sveti Stefan II voert ons vanuit Bar, Montenegro naar Bari, Italië. ©Giacomo Sini
Na onze verdere reis door Irakees en Turks Koerdistan en verder door de Balkan brengt een schip ons over de Adriatische Zee terug naar Italië. De haven van Bari verwelkomt de toekomende reiziger met zijn imposante vuurtoren. Hier eindigt onze reis door de vervuilde landen langsheen de oude zijderoute.
Notes (nvdr):
1 Tasjkent, hoofdstad van Oezbekistan met 2,5 miljoen inwoners, ligt op 3400 kilometer van Moskou.
2 Alle personen in dit artikel worden voor hun persoonlijke bescherming met een alias vermeld.
3 Samarkand, stad in Oezbekistan, met 500.000 inwoners, ligt op 300 kilometer ten zuidwesten van Tasjkent.
4 Madrassa is Arabisch voor ‘school’. Net als ‘school’ in het Nederlands kan madrassa zowel slaan op een gebouw, een type van opvoeding of onderwijs in het algemeen. Hier bedoelt de auteur de vele schoolgebouwen, die historisch en architecturaal zeer waardevol zijn.
5 Mahalla betekent in meerdere Aziatische talen en in het Arabisch ‘buurt’, ‘volksbuurt’ met elk een eigen moskee. Je kan het vergelijken met ‘parochie’, ‘dorp’, ‘stadswijk’ in westere landen.
6 Chai of çay (zeg ‘tsjai’) wordt in zowat alle Slavische en Aziatische talen, in het Arabisch en het Turks, gezegd voor ‘thee’. Oorspronkelijk is het woord waarschijnlijk Chinees. Hoewel het woord chai ‘thee’ in al zijn vormen betekent, bedoelt men er meestal alleen kruidenthee mee.
7 Bukhara heeft 250.000 inwoners en ligt op 200 kilometer ten westen van Samarkand.
8 Joerts zijn grote cirkelvormige tenten die door alle nomadenvolkeren over de Centraal-Aziatische steppen worden gebouwd. Twee tot drie maal per jaar worden de tenten afgebroken en heropgebouwd op andere plaatsen. Het woord ‘yurt’ wordt in meerdere talen gebruikt. De oorsprong is waarschijnlijk Turkmeens en betekent in feite ‘volk’ of ‘grondgebied van het volk’.
“Franse kernenergie? Ongelooflijk dat hun leugencam... 
