Als Europese landen doorgaan met deportaties naar Afghanistan, dan hebben ze bloed aan hun handen, waarschuwde Anna Shea van Amnesty International onlangs in het online magazine Politico. Shea werkt bij de mensenrechtenorganisatie als onderzoekster op het gebied van vluchtelingen en migrantenrechten. Ze wijst erop dat de Britse en Amerikaanse autoriteiten hun burgers adviseren niet naar Afghanistan te trekken wegens een voortdurend risico op ontvoering, gijzeling, militaire operaties, landmijnen, overvallen, gewapende gevechten tussen politieke groepen en lokale stammen en opstanden. Een hele lijst aan gevaren.

Aanslag Duitse ambassade

Recent wisten deze gevaren ook eens door te sijpelen in de Europese media, nadat verschillende aanslagen binnen enkele dagen na elkaar honderden burgerslachtoffers maakten. Het dieptepunt was een bomaanslag op 31 mei vlakbij de Duitse ambassade in het centrum van Kabul. Deze gebeurtenissen tonen aan dat de situatie in het land helemaal niet verbetert en dat het conflict daar enkel escaleert. 

Toch zou voor Afghaanse asielzoekers het land veilig zijn om ernaartoe terug te keren en volgen Europese landen een beleid waarbij ze hen aanmoedigen, dan wel dwingen om een enkeltje richting hun thuisland te boeken. Het internationaal recht verbiedt het om mensen over te plaatsen als het risico op schending van mensenrechten groot is. Ondertussen doen Westerse overheden het tegenovergestelde. Hoewel de veiligheidssituatie in Afghanistan ernstig verslechtert, hebben sommige Westerse overheden het aantal pogingen om Afghaanse asielzoekers terug te sturen – die gevlucht zijn voor oorlog en vervolging – juist opgevoerd, stelt Shea.

Ultimatum

In oktober 2016 heeft de Afghaanse regering zelfs een document ondertekend die voor Europa de weg vrijmaakt om Afghaanse mensen die uitgeprocedeerd zijn terug te sturen. Dat gebeurde onder druk van Europa wel te verstaan. Enkel dan kon Afghanistan rekenen op 1,3 miljard euro van de EU aan humanitaire hulp. Dat bleek uit documenten die toen gelekt waren via Statewatch, een organisatie die het beleid van EU-landen monitort. De Europese Commissie noemde de deal vervolgens openlijk een win-winsituatie, meldde de Nederlandse nieuwszender NOS toentertijd.

Sindsdien hebben in de afgelopen zes maanden al honderden gedwongen deportaties plaatsgevonden, stelt Anna Shea. Dat terwijl Afghaanse vluchtelingen er alle reden toe hebben om bang te zijn om terug te keren. De Afghaanse regering is kwetsbaar. De Taliban lijkt er meer macht te hebben dan op enig ander moment sinds 2001. En in verschillende delen van het land hebben weer andere gewapende oppositiegroepen de macht gegrepen. 2016 was volgens de VN het meest dodelijke jaar, met het hoogste aantal dodelijke burgerslachtoffers sinds 2009.

Terugkeercampagne Francken 

En juist in 2016, in mei om precies te zijn, besloot staatssecretaris van Asiel en Migratie Theo Francken een terugkeercampagne te starten, specifiek gericht op asielzoekers uit Afghanistan. 4.499 Afghanen hebben toen een brief in de bus gekregen met een concreet aanbod om vrijwillig terug te keren. Iedere terugkerende Afghaan zou een budget van 2.200 euro meekrijgen om een “duurzame toekomst” uit te bouwen. De campagne moet Afghanen aanmoedigen om terug te willen gaan naar Afghanistan. Maar wie niet ‘vrijwillig’ vertrekt, terwijl die wel in België is uitgeprocedeerd, hangt een gedwongen deportatie boven het hoofd, benadrukte Francken toen in de krant De Tijd.

En dat was geen loze belofte. In totaal hebben in België in 2016 1.410 Afghanen het bevel gekregen om terug te keren naar Afghanistan, laat Villads Zahle van het European Council on Refugees and Exiles (ECRE) weten. Het ECRE, gevestigd in Brussel, is een Europese koepelorganisatie van 98 ngo’s die opkomen voor de bescherming van rechten van asielzoekers en vluchtelingen.

Van de 1.410 Afghanen die het bevel hebben gekregen, zijn er 295 die daadwerkelijk België hebben verlaten en met een enkeltje naar Afghanistan zijn vertrokken. Hoeveel van hen vrijwillig of gedwongen is gegaan, is volgens Zahle niet bekend. In 2015 was die verhouding ongeveer fiftyfifty, weet de koepelorganisatie. Toen hadden 840 Afghanen het bevel gekregen om terug te gaan, 105 hadden dat toen werkelijk gedaan, waarvan ongeveer de helft gehoorzaam op het bevel was ingegaan. De andere helft was gedwongen naar Afghanistan gekeerd.

België behoort met deze cijfers niet eens tot de landen die de meeste mensen terug naar Afghanistan deporteren. De landen die het meest Afghanen terugsturen zijn in respectievelijke volgorde: Duitsland, Zweden, Noorwegen, Frankrijk, Griekenland, Verenigd Koninkrijk, Oostenrijk, Nederland, Denemarken en Finland. 

Kabul zou ‘veilig’ zijn, of toch niet?

Europese landen ontkennen niet dat Afghaanse asielzoekers afkomstig uit provincies zoals Ghazni ernstig gevaar zouden zijn ontvlucht, maar toch weigeren ze hen een vluchtelingenstatus te geven, want Kabul zou volgens hen wel ‘veilig’ zijn, verklaart Bill Frelick, director van het Refugees Right Programme van de mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch. Daardoor hebben de top 5 Europese landen waar de meeste Afghaanse asielzoekers aankloppen flink gesneden in het verlenen van asiel.

In de eerste twee kwartalen van 2015 verleenden deze landen nog aan ongeveer 80 procent van de Afghaanse asielzoekers een vluchtelingenstatus, in het eerste kwartaal van 2017 lag dat aantal slechts rond de 45 procent. Dat terwijl het United Nations Assistance Mission in Afghanistan (UNAMA) in een rapport afgelopen februari Kabul nog een van de meest gevaarlijke plekken van het land noemde. 

Opvallend vindt Zahle dat de afname van het aantal Afghaanse asielzoekers die een vluchtelingenstatus krijgen in Europa, niet overeenkomt met de verslechterde veiligheidssituatie in Afghanistan. Bovendien bestaat er totaal geen onderlinge samenhang op dit gebied tussen de verschillende EU-landen, blijkt uit cijfers van ECRE. In Bulgarije kon het afgelopen jaar 2,5 procent van de Afghaanse asielzoekers rekenen op asiel en in Italië 97 procent.

Tiener dood bij aanslag 4 dagen na terugkomst

Ondertussen is de situatie in Afghanistan volgens Zahle erg onvoorspelbaar. “Het constante conflict in combinatie met de machteloze regering, maakt het onmogelijk om toekomstige dreigingen te voorspellen. Mensen en met name alleenstaande minderjarigen die gedeporteerd worden naar Afghanistan lopen het risico om geviseerd te worden of om gedwongen te worden zich aan te sluiten bij een gewapende groep.” 

Voor bevestigend bewijs hoeven we niet ver te zoeken. Twee weken geleden, op 30 mei, had Zweden twintig uitgeprocedeerde Afghaanse asielzoekers op het vliegtuig terug naar Afghanistan gezet. Vier dagen later, op 3 juni, is een van hen, een tiener, al omgekomen bij een bomaanslag in Kabul, meldt Human Rights Watch. Hij was op dat moment aanwezig op de begrafenis van een man die op zijn beurt was omgekomen tijdens een anti-regeringsdemonstratie. 

Duitsland heeft sinds de bomaanslag nabij haar ambassade de deportaties van Afghaanse uitgeprocedeerde migranten tijdelijk uitgesteld. Maar het terugkeerbeleid naar Afghanistan blijft wel bestaan, verzekert een Duitse ambtenaar in de Britse krant Independent. “Dat terwijl de Afghaanse regering buiten Kabul heel weinig te zeggen heeft”, zegt Zahle. “Constant vinden er aanslagen plaats met burgerslachtoffers tot gevolg.”

“De gedeporteerden worden of slachtoffer van een aanslag of ze verlaten alsnog Afghanistan zo snel mogelijk”, zegt ook Abdul Ghafoor, directeur van Afghanistan Migrant Advice and Support Organisation, In die zin is het volgens hem ook “zonde van het geld voor zowel Europa als Afghanistan om mensen terug te sturen naar een door oorlog verscheurd land. De aanslag nabij de Duitse ambassade is een duidelijke indicatie hiervan.”

Financiële steun is gevaarlijke incentive 

Ondanks de ontwikkelingshulp en de individuele financiële steun die Europa de asielzoekers die het terugstuurt meegeeft, heeft Afghanistan door de kwetsbare omstandigheden onvoldoende capaciteit om iedereen terug op te nemen, te laten integreren en een duurzame oplossing te bieden, legt Zahle verder uit. “Bovendien zorgt het koppelen van een bilaterale of institutionele financiering aan het terugnemen van Afghaanse migranten voor een gevaarlijke incentive om bestaande problemen en uitdagingen in Afghanistan te minimaliseren of zelfs te negeren.”

“Daarnaast”, zegt Zahle, “keren al honderdduizenden Afghanen terug uit de buurlanden Pakistan en Iran door de toenemende druk van de autoriteiten daar. Het terugkeerbeleid dat Europa voert legitimeert hun prakijken enkel en dragen onvermijdelijk bij aan verdere destabilisering van het land.”