Gezondheids- en ecotaksen (BTW en accijnzen) zijn pas effectief in
het sturen van ons gedrag wanneer ze schadelijke producten als alcohol,
sigaretten, brandstof, ongezonde voeding en plastic verpakkingen ineens
een stuk duurder maken. De meeste overheden hebben deze accijnzen en BTW
tot hier toe voornamelijk gebruikt als fiscale melkkoe. Men wil meer
fiscale inkomsten halen en slechts in de tweede plaats de consumptie van
schadelijke en ongezonde producten ontmoedigen. Dit blijkt uit het feit
dat de overheid deze taksen elke keer maar mondjesmaat verhoogt.
Fundamenteel brengt dit geen grote gedragsverandering mee bij de
meerderheid van de consumenten.

Dit verklaart ook waarom de vettaks in Denemarken geen succes was.
Een van de redenen waarom de vettaks niet goed werkte was onder meer dat
de taks eenvoudigweg te laag was. Hierdoor was het ontradend effect bij
de consument te klein. Uiteindelijk werd de vettaks in Denemarken
afgevoerd omdat de administratieve last bij voedingsproducenten te hoog
was.

Politici in andere landen (waaronder Belgische politici) waren wel zo
intellectueel oneerlijk om uit het voorbeeld van Denemarken af te
leiden dat een vet-of suikertaks principieel niet werkt. Ze zwegen over
het feit dat een suiker-en frisdrankbelasting in Finland wel degelijk
goede resultaten had opgeleverd. Deden de suiker-en frisdranklobby’s
hier hun werk?

Politici durven het tot hier toe niet aan om een substantieel
hogere gezondheidstaksen (die ongezonde producten minstens 20% duurder
maakt) door te voeren. Ze hebben een panische angst dat er een hele hoop
jobs zullen verloren gaan of dat de economie zal lijden onder de
dalende verkoop van deze ‘zonde-producten’. Deze redenering houdt
eigenlijk helemaal geen steek. De stille veronderstelling – die vaak
opduikt in het huidig politiek denken – is dat werkgelegenheid het
hoogste doel is omdat de werkgelegenheid zorgt voor welvaart en meer
belastinginkomsten.

(Overigens levert elk soort werk deze voordelen: zowel werk in
de tabakssector en de wapenindustrie als werk in andere sectoren.)

Het punt is echter dat de schade en de nadelen die deze producten
veroorzaken niet opwegen tegen de extra werkgelegenheid die ze creëren.
Sectoren als de tabaksindustrie en de snoep- en frisdranksector moeten
dus onvermijdelijk krimpen en de overheid moet de moed hebben om die
krimp geleidelijk aan te sturen. Dit is de enige manier om de oorlog
tegen kanker, obesitas, hartziekten en suikerziekte effectief aan te
gaan. De inzet is ontzettend hoog want deze ziekten vormen de grootste
doodsoorzaken in de ontwikkelde wereld. Het gebrek aan politieke moed om
deze ziekten daadkrachtig aan te pakken met taksen is onbegrijpelijk.
Finland met haar vooruitstrevende gezondheidsbeleid (met o.a. gratis
gezonde schoolmaaltijden en een snoep -en frisdranktaks) is zowat de
enige uitzondering. Ze koppelt deze taksen aan een volledig uitgedacht
gezondheidsbeleid met onder andere voedsellabels en de gratis
schoolmaaltijden.

Ook vanuit pragmatisch oogpunt is het voor de overheid een
win-winsituatie. Ze zal miljarden besparen in de gezondheidszorg.
Werknemers zullen ook kwalitatief beter werk leveren. Google stimuleert
zijn werknemers om gezond te eten en stelt vast dat hun werknemers beter
werk leveren en zich beter voelen op de werkvloer.

Twee tegenargumenten duiken echter nog vaak op. Moet de overheid
burgers een schuldgevoel bezorgen omdat ze een sigaret roken of
frisdrank drinken? Zijn die gezondheidstaksen niet betuttelend?

Nee, helemaal niet. De oorlog wordt gevoerd tegen de producten, niet
tegen degenen die ze gebruiken. De hogere prijs is het meest neutrale
instrument om zo’n beleid te voeren. Sensibilisering heeft juist –
bedoeld of onbedoeld – veel meer het effect dat mensen zich schuldig
gaan voelen over hun consumptie, zelfs al is de bedoeling ervan nobel.

Sommige mensen ervaren zo’n gezondheidstaksen inderdaad als
betuttelend. Maar het is belangrijk om te weten dat reclame-experten en
marketeers constant consumenten bespelen en hun gedrag trachten te
sturen via allerlei onbewuste triggers. Ze denken na over de positie van
het product in de winkelrekken, de geur van de winkel en zelfs de
gepaste achtergrondmuziek. Dit alles om de verkoopcijfers te verhogen.

Wie dus tegen ‘betutteling’ is, verkiest eigenlijk liever
gemanipuleerd te worden door reclamejongens. Reclame en marketing is zo
effectief dat de overheid dit moet corrigeren met een tegenoffensief.
Overigens hoeft dit niet enkel en alleen door middel van taksen te
gebeuren. Door middel van wetgeving en reglementering zouden klanten in
de supermarkt ‘genudged’ (d.i. ‘een duwtje in de rug geven’) kunnen
worden om eerder de gezonde keuze te maken. Dit zou bijvoorbeeld kunnen
door supermarkten te verplichten enkel gezonde voeding op ooghoogte te
plaatsen. (zie de Panorama-reportage ‘Gemakkelijk gezond’)

‘Nudging’ is een uitgelezen middel omdat de combinatie van reclame en
verslavende effecten ervoor zorgen dat consumenten vaak niet rationeel
meer beslissen over wat er hun in winkelkarretje belandt. Gevoelige en
kwetsbare consumenten, kinderen bijvoorbeeld, kunnen zo’n duwtje in de
rug zeker goed gebruiken om niet constant bloot te staan aan
verleidingen van suiker, vet of tabak.

Het uitblijven van een moedig beleid om ongezonde consumptie sterk te
belasten is één van de vele voorbeelden van hoe een bepaald waanidee
over economie en fiscaliteit de huidige politici in de ban houdt. Aan
sectoren die veel jobs opleveren, zoals de suiker- en frisdrankindustrie,
mag niet geraakt worden zelfs niet als die sectoren de volksgezondheid
al decennia lang ondermijnen.