Gratis verhaal is kers op de taart

Het Groothertog Luxemburg was wereldnieuws toen het openbaar vervoer er op 1 maart 2020 gratis werd. Alhoewel dit wereldwijd al op meer dan 275 plaatsen het geval is, blijft de situatie in Luxemburg vooralsnog uitzonderlijk omdat zowel de trein, tram als bus er gratis werden en dit niet alleen voor de eigen inwoners, maar ook voor buitenlanders.

Volgens de Luxemburgse Verkeersminister François Bausch (Les Verts) is het gratis verhaal echter slechts de kers op de taart. “Een dergelijke beslissing moet immers gepaard gaan met een strategie om het openbaar vervoer meer efficiënt te maken. Anders ga je de reizigers frustreren.

In het kader van ons ‘Plan national de mobilité’ (PNM) 2035 investeert Luxemburg tot dat jaar in totaal 6 à 8 miljard in de verbetering van de performantie van het openbaar vervoer. De kost om het gratis te maken vertegenwoordigt slechts 5 procent van onze totale investering in het openbaar vervoer”.

Boost aan openbaar vervoer

Al in 2018 pleitten de liberale en sociaal-democratische coalitiepartner in de Luxemburgse regering er bij Bausch voor om het openbaar vervoer gratis te maken. “Ik heb er pas mee ingestemd op het ogenblik dat ik de garantie kreeg dat dit niet gepaard zou gaan met een vermindering van de investeringen in het openbaar vervoer en men bereid was om er een beleidsprioriteit van te maken. Ik wist op voorhand dat de gratis beslissing een groot maatschappelijk debat zou lanceren over ons mobiliteitsgedrag, maar heb nooit durven verhopen dat dit zowel in ons land als internationaal zo’n impact zou hebben en bij ons een hefboom worden voor verdere investeringen.

Deze beslissing heeft het openbaar vervoer een enorme boost gegeven. Plots begon iedereen erover te discussiëren en raakten meer mensen ervan overtuigd dat onze maatschappij niet kan functioneren zonder een kwaliteitsvol publiek transport”, aldus Bausch, al sinds 2013 als minister onafgebroken bevoegd voor mobiliteit.

Ondanks het feit dat het openbaar vervoer in Luxemburg begin 2020 al vrij goedkoop was – twee euro voor twee uur met trein, bus of tram en vier euro voor een dagticket – ligt ook een sociale doelstelling aan de basis van de beslissing. “We willen het openbaar vervoer gebruiksvriendelijk en simpel toegankelijk maken voor iedereen en de gratis beslissing draagt daar ongetwijfeld toe bij.

Openbaar vervoer, een essentiële maatschappelijke dienst

Openbaar vervoer is volgens ons immers een essentiële maatschappelijke dienst zoals de toegang tot huisvesting, proper water, straatverlichting ’s nachts… die de overheid zo goedkoop mogelijk moet aanbieden. In 2019 bracht de ticketverkoop nog circa 41 miljoen op. Natuurlijk moet iemand dat geld voortaan ophoesten. Voor degenen die nauwelijks directe belastingen betalen zoals leefloners brengt dat geen meerkost mee. De anderen dragen meer bij”, aldus Bausch.

Luxemburg is volgens Bausch overigens verplicht maatregelen te nemen om duurzame verplaatsingen te faciliteren. “Zoals zoveel andere Europese landen worden we geconfronteerd met enorme mobiliteitsproblemen. Met 681 wagens per 1000 inwoners staan we aan de top in Europa.

Bovendien krijgen we dagelijks 230.000 buitenlandse werknemers – goed voor circa 45 procent van de totale tewerkstelling – over de vloer. Investeren in het openbaar vervoer is dan ook absoluut noodzakelijk om in het verkeer een stand still te vermijden die bijzonder nefast zou zijn voor onze economie”, aldus Bausch.

Met het nieuwe nationale mobiliteitsplan beoogt Luxemburg tegen 2035 een serieuze modal shift. Bedoeling is het aandeel verplaatsingen met de auto tegen dan te verminderen van 66 tot 48 procent en dit van het openbaar vervoer te verhogen van 22 tot 29 procent en van het fietsen van 2 tot 11 procent.

Forse investering in openbaar vervoer

Al jaren investeert Luxemburg fors in openbaar vervoer. Het is de ambitie het aantal reizigers tegen 2035 te verhogen met 89 procent. De investeringen in het spoor worden verhoogd van 261,9 miljoen in 2019 tot 359,5 miljoen in 2025. “In de stad Luxemburg is het centraal station reeds gemoderniseerd en uitgebreid met nieuwe sporen waardoor de capaciteit uitbreidde met 35 procent.

Ook de grensoverschrijdende treinverbindingen worden verbeterd. Vanuit het Franse Thionville bijvoorbeeld zal je vanaf 2028 om de vijf minuten een trein kunnen nemen richting stad Luxemburg. Sinds enkele jaren passeert voor het station van Luxemburg ook een nieuwe tramlijn in eigen bedding die in 2024 gefinaliseerd zal worden. Deze wordt 16,4 km lang, passeert langs vijf economische polen en biedt op 9 locaties overstapmogelijkheden op treinen en bussen.

We tekenen voorts over het hele land een nieuw busnetwerk uit, met onder meer snelbussen naar de hoofdstad. De exploitatiekost van het openbaar vervoer is momenteel opgelopen tot 800 miljoen per jaar”, aldus Bausch. Het gratis maken van het openbaar vervoer heeft overigens niet geleid tot ontslagen vermits de controleurs voortaan taken opnemen inzake beveiliging en informatie.

Stijging aantal reizigers met 32,5 procent

Wat het gratis maken van het openbaar vervoer tot dusver opleverde is volgens Bausch moeilijk te zeggen. Er zijn hierover immers slechts beperkte data beschikbaar. Het reizigersaantal van het openbaar vervoer is weliswaar gestegen, maar het is moeilijk uit te maken welk hierin het aandeel is van de capaciteitsuitbreiding en van de gratis beslissing.

Als gevolg van de coronapandemie is overigens ook het telewerk toegenomen wat een negatieve invloed heeft op het aantal reizigers. “De tramlijn in Luxemburg stad is een enorm succes. Het aantal reizigers is er sinds de start in 2017 gestegen van 16.000 tot meer dan 100.000 per dag”.

De spoorwegmaatschappij CFL meldt in haar jaarverslag van 2022 een stijging van het aantal reizigers met 32,5 procent tot 22 miljoen. Of deze maatregelen ook veel mensen uit de auto gehaald heeft is moeilijk te zeggen. Bausch wijst er wel op dat na een jarenlange stijging het autobezit stabiliseert.

In 2022 was er zelfs een lichte daling van 682 tot 681 wagens per 1000 inwoners. “Een ander positief gevolg is de opmerkelijke daling van NOX en CO2 in de lucht in de stad Luxemburg. Dit is mede het gevolg van de sterk toegenomen verkoop van elektrisch wagens”, aldus Bausch.

Uitbreiding van capaciteit en performantie

Verwijzend naar de resultaten van een enquête die in Luxemburg in 2020 werd afgenomen kort voor de invoering van gratis openbaar vervoer, wijst Veronique Van Acker van de onafhankelijke onderzoeksinstelling Luxembourg Institute of Socio-Economic Research (LISER) op het feit dat een betere performantie voor de bevraagden meer prioritair was dan een prijsverlaging.

“Uit deze bevraging bleek dat de prijs niet de grootste barrière was om trein, tram of bus te nemen, maar wel de actuele problemen met betrekking tot betrouwbaarheid, stiptheid, informatievoorziening, overbevolking, frequentie….

Wil de overheid dat meer mensen het openbaar vervoer nemen, dan zal er vooral op dat vlak gewerkt moeten worden”. Op de vraag of men de komende maanden van plan was om meer de bus en/of trein te nemen antwoordde slechts 1 op 8 positief. De helft daarvan deed dit omwille van het feit dat het kort daarna gratis zou worden.

Alhoewel er geen data beschikbaar zijn over het effect van de gratis beslissing verwacht Van Acker niet dat dit bijzonder groot is. “Het openbaar vervoer was begin 2020 in Luxemburg ook al bijzonder goedkoop”. Het effect meten wordt sowieso een heikele klus omdat het aantal reizigers momenteel slechts heel beperkt geregistreerd wordt en het onduidelijk is aan wat een eventuele toename moet toegeschreven wordt.

Ook Markus Hesse, professor Urban Studies aan de University of Luxembourg, reageert sceptisch op het gratis verhaal. Ook hij vindt dat de overheid veel beter al haar energie zou steken in de verbetering van de performantie van het openbaar vervoer dan te sleutelen aan de tarieven.

“Het succesverhaal dat minister Bausch overal vertelt over de maatregel is slechts een deel van het verhaal”, aldus Hesse verwijzend naar de vele klachten over vertragingen en/of afschaffing van treinen en bussen, de slechte klantendienst… Hij betwijfelt overigens of het überhaupt mogelijk is om in het Luxemburg van vandaag een significante modal shift te realiseren. “Voor vele Luxemburgers is de auto immers een belangrijk statussymbool”, aldus Hesse.

Ook de organisatie ‘Comité des Usagers’, die de reizigers van het Luxemburgse openbaar vervoer vertegenwoordigt, heeft andere prioriteiten dan het gratis openbaar vervoer. “Het aantal reizigers is hierdoor slechts licht gestegen. Dat is niet geval tijdens de spitsuren.

Er zijn nog steeds erg weinig reizigers die hun toevlucht nemen tot het openbaar vervoer op de drukke momenten”, aldus woordvoerder Daniel Neu. Ook voor hem is de uitbreiding van de capaciteit van het openbaar vervoer meer prioritair zoals meer bussen in landelijke gebieden, de inrichting van transversale lijnen, een minimumdienst op zon- en feestdagen, uniformisering van het busdesign der diverse maatschappijen, vernieuwing van het materiaal zoals propere motoren…

Door de stijging van de immobiliënprijzen in het centrum en zuiden van het land zoeken volgens hem momenteel velen hun toevlucht tot het platteland waar de frequentie aan bussen en treinen echter nog steeds marginaal is.

Luc Vanheerentals

Zelfstandig journalist voor Dewereldmorgen, Apache, De Journalist, De RandKrant, ROBtv en RINGtv en auteur van boeken zoals ‘Leven zonder auto’, ‘Fifty Ways to Leave Your Car’, ‘Betaalbaar wonen in Leuven???!!!’, ‘Leuvense Wereldverbeteraars’, ‘Leuven zoals het is. Aan de vooravond van verkiezingen in Leuven 2012” en ‘Leuven zoals het is. Aan de vooravond van verkiezingen in Leuven 2018’.

Dit artikel werd gerealiseerd met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor bijzondere journalistiek