President Luiz Inácio ‘Lula’ da Silva verklaarde op zondag 8 januari 2023, toen extremistische menigtes onstuimige aanhangers van zijn voorganger Bolsonaro nog altijd de drie zetels van de overheidsmachten (wetgevend, uitvoerend en gerechtelijk) in de hoofdstad Brasilia aan het bezetten en vernielen waren, dat “links nooit de zetels van het Congres, het Hooggerechtshof en het Presidentschap belaagd had”, zelfs niet toen hijzelf in betwistbare omstandigheden verschillende presidentsverkiezingen verloor (1989, 1994, 1998) of toen hij in 2018 onder valse voorwendsels werd gevangen gezet om hem te verhinderen deel te nemen aan de verkiezingen.

Drie uur na de bestorming had Lula de situatie al onder controle. Foto: TVBrasil.gov/CC BY-SA 3:0

Met deze verklaring onderstreepte de nieuwe president van Brazilië en hoogste leider van de Partido de los Trabajadores (Partij van de Arbeiders) het gedisciplineerde en democratische karakter van de linkse bevolkingsgroepen en, vooral, het verantwoordelijkheidsgevoel van de linkse leiders die, binnen de grenzen van de democratische systemen bleven en nooit hun politieke achterban opriepen om een aanval te plegen op de machtsstructuren.

In de wereldgeschiedenis van links is dat niet altijd het geval geweest. Denk maar aan twee fundamentele aanslagen van opstandige volksgroepen tijdens de twee belangrijkste revoluties van de geschiedenis: de inname van de Bastille (1789) tijdens de Franse Revolutie en de aanval op het Winterpaleis (1917) tijdens de Russische Revolutie.

Bestorming van de Bastille. Schilderij Jean-Pierre Houël/Public Domain

Natuurlijk, in beide gevallen ging het om volksopstanden tegen autocratische machten: die van Lodewijk XVI in Frankrijk en die van tsaar Nikolaas II in Rusland, niet tegen democratische regimes. Lula heeft bijgevolg gelijk.

Maar, een andere opmerking die we kunnen maken is dat bevolkingsgroepen van uiterst rechtse opstandelingen ook nooit in de geschiedenis een aanslag tegen de machtsstructuren hadden gepleegd.

Tot nog toe maakte uiterst rechts zich zelf meester van de macht door middel van staatsgrepen, rechtstreeks georganiseerd door het leger of door een extremistische partij van paramilitaire aard (zoals de fascisten van Benito Mussolini in Italie in 1922 of de nationaal-socialisten van Adolf Hitler in Duitsland in 1933), met de steun van het leger.

Wat nieuw is – zoals specifiek gebeurde op 6 januari 2021 in Washington met de aanval op het Capitool en op 8 januari 2023 in Brasilia met de aanval op de drie staatsmachten (wetgevend, uitvoerend en gerechtelijk), is dat het nieuwe uiterst rechts nu in staat is om volksopstanden te organiseren als coupplegend instrument voor de overname van de macht.

Dit is dus alsof, plots, het verzet rechts geworden zou zijn (1) … Wat is er gebeurd opdat zo iets mogelijk kon worden? Ik heb dit proberen te verklaren in mijn laatste boek La era del conspiracionismo (Het tijdperk van de complottheorieën) (2), een tijdperk waarin de sociale netwerken een mentale en psychologische invloed uitoefenen zoals nooit tevoren noch de pers, noch de radio, noch de film of de televisie dit deden.

In dit nieuwe universum van de memes en post-waarheid wordt het steeds moeilijker het ware van het valse te onderscheiden, werkelijkheid van fictie, authenticiteit van manipulatie, het zekere van het mogelijke, het komische van het ernstige, het werkelijke van het twijfelachtige … Deze gesel van online valsheden begunstigt de verspreiding van waanzinnige complottheorieën, wat in een ijltempo de grondslag van de democratie erodeert.

Wat aan het gebeuren is, kan in zekere mate worden vergeleken met wat Freud in 1930 de malaise van de cultuur (3) noemde. Ten gronde zijn de aanval van de Trumpisten op het Capitool van Washington en de aanval van de Bolsonaristen op de zetels van de drie staatsmachten in Brasilia de meest sprekende en betekenisvolle voorbeelden van de huidige malaise van onze beschaving, die in príncipe gevestigd is op democratische waarden maar ook op techno-wetenschappen, de rede en de vooruitgang … die eveneens in crisis verkeren.

De huidige verwarring van het neoliberale kapitalisme, vergezeld door de volledig losgeslagen turbulenties die door de communicatietechnologieën worden veroorzaakt, openen een nooit gekend tijdperk van sociale instabiliteit, extreme polarisatie en grote politieke verwarring.

Het wantrouwen tegenover het heersend systeem neemt alsmaar toe. In de VS onthullen verschillende sociologische onderzoeken dat meer dan 25 procent van de burgers bereid is te verzaken aan de democratie ten gunste van een dominante leider die “doet wat moet gedaan worden” …

Men schat dat meer dan 50 procent van de Republikeinse kiezers een autoritair, niet democratisch regime zou aanvaarden. En in Brazilie gelooft slechts 20 procent van de burgers dat de democratie de problemen van het land kan oplossen …

Vele mensen, zelfs aan de rechterzijde (4) (wat nieuw is), zoeken anti-systemische alternatieven. En al deze processen werden verder aangewakkerd tijdens de mondiale Covid-pandemie.

De aanval op het Capitool van Washington en de aanval op de zetels van de drie machten in Brasilia situeren zich in dit tijdsklimaat dat tevens gekenmerkt wordt door extreme polarisatie, sociale onverdraagzaamheid, haatuitspraken, obsessies met complottheorieën en discursief geweld.

Zoals de Argentijnse politicoloog José Natanson schrijft: “Vele dingen moeten gebeuren opdat zoiets gebeurt” (5). Alhoewel, het verband tussen een sociaal klimaat en een crimínele episode is nooit lineair.

Er bestaat immers geen absoluut sociologisch determinisme en de socio-economische context bepaalt nooit volledig alles. Er is echter geen twijfel over dat die wel een sfeer en een omgeving creëren die helpen om de daden van de sociale actoren uit te leggen.

In deze twee gevallen versnelden de paranoïde waanzin van Trump en Bolsonaro, hun voortdurende leugens, hun “samenzweerderige” onzin een zeer actueel politiek fenomeen: extreme sociale polarisatie, toename van onverdraagzaamheid, toename van gewelddadige confrontaties en de toevlucht tot haat als heersend discours.

Bestorming van het Capitool (6 januari 2021). Foto: Tyler Merbler/ CC BY SA 2:0

Daarom voelen de huidige volksmenigtes zich verleid door het discours van racistisch extreemrechts dat hun klassebewustzijn vernielt. Deze tegenstelling tussen ethnische identiteit en sociale klasse berust op eigenbelang en is absurd.

Maar, temidden van zoveel verwarring produceert zij effecten en die produceren op hun beurt iets nieuws: protesterende uiterst rechtse menigtes, die de straat en het verhaal van de opstand van links afpakken.

Voor 6 januari 2021, na 6 januari 2021

Daarom ben ik van oordeel dat de aanval op het Capitool op die bewuste 6 januari 2021 in Washington een breekpunt betekent, een mijlpaal, een scheidslijn in de geschiedenis van de democratie.

Er is een voordien en een nadien van deze datum in de studie van de hedendaagse pathologieën van het democratische systeem (6), hoewel het daarbij ook zeker is dat deze aanval niet de eerste was in de rij van de recente aanvallen tegen symbolische gebouwen in de grote westerse democratieën. Brasilia is wel het meest recente voorbeeld.

Die reeks aanvallen op de machtsstructuren begon in Parijs (Frankrijk) op 1 december 2018, tijdens de derde dag van een golf sociale protesten tegen de prijsstijging van de brandstoffen. In het hart van de Franse hoofdstad grepen toen confrontaties plaats en werd met stenen gegooid tegen de ordetroepen door verschillende honderden “gele hesjes”.

Gele hesjes op de Place de l’Etoile in Parijs (12 januari 2019). Foto: Olivier Ortelpa/CC BY-SA 2:0

Zij vormden een zeer heterogene sociale groep die bestond uit een mengsel van verontwaardigde arbeiders, woedende vakbondsmensen, elementen van extreemrechts, professionele complotdenkers en geïnfiltreerde provocateurs.

Op die dag probeerden anti-systemische protesteerders aanvankelijk het Palais de l’Elysée aan te vallen, de zetel van het presidentschap van de Republiek. Ze werden echter teruggedreven door de waterkanonnen en gasbommen van de oproerpolitie van de Compagnies Républicaines de Sécurité (CDS-Republikeinse Veiligheidsbedrijven).

Ondertussen lanceerden andere “gele hesjes” – waarvan enkelen gemaskerd – een aanval op een van de andere meest verankerde symbolische gebouwen van de Franse Staat: de Arc de Triomphe aan de Champs Elysées, nog gebouwd door Napoleon, met aan de voet het graf van de Onbekende Soldaat.

Terwijl ze zich te midden van schermutselingen een weg baanden naar dit monument, vernielden manifestanten talrijke vitrines en staken tientallen auto’s in brand. In een rokerige sfeer van chaos, geroep en wanorde, staken de “hesjes” ook enkele herenhuizen in brand, die zich rond de Place de l’Etoile bevinden …

Ze wierpen de nadarafsluitingen omver … Ze vielen de ordetroepen aan. Te midden van een ware veldslag trokken die zich terug, terwijl de opstandelingen erin slaagden het plein te bezetten en de Arc de Triomphe aan te vallen en in te nemen … Ze plunderden het monument gedeeltelijk … Ze vernielden een geëerd beeld van Marianne, een van de allegorieën van de Franse Republiek …

Terwijl ze met overwinningsvlaggen zwaaiden, bereikten deze anti-systemische hesjes het dak van de Triomfboog dat een zicht biedt over heel Parijs. Ten slotte bedekten ze het geëerde monument met wraaklustige graffiti’s: “Macron, neem ontslag. De gele hesjes zullen triomferen!”.

Brand van de Rijksdag (27 februari 1933). Foto: Public Domain

Deze beelden deden de ronde van de planeet en de hele wereld keek verbijsterd toe. Gedurende enkele ogenblikken gaf een van de grote democratieën van de wereld de indruk dat ze zou ondergaan …, ten prooi aan een talrijke en besliste groep gewelddadige opstandelingen …

Twee jaar later was er een nieuwe aanval tegen een ander symbolisch gebouw. Dit gebeurde op 29 augustus 2020, in Berlijn (Duitsland), in het midden van de Covid-19-epidemie. Op die dag deden ongeveer veertigduizend manifestanten, vertegenwoordigers van een bont amalgaam van anti-vaccin collectieven, waaronder libertairen, extreemrechtsen en een menigte “samenzweerders”, het historisch centrum van de Duitse hoofdstad instorten, terwijl ze slogans schreeuwden tegen de door de federale regering opgelegde beperkingen, omwille van het coronavirus.

Nadat de politie deze manifestatie had uiteengedreven, lanceerden verschillende honderden leden van meerdere organisaties een aanval op een van de meest emblematische en met geschiedenis beladen gebouwen van Berlijn, namelijk de Reichstag (de Kamer) (7), zetel van de Bundestag (de Senaat), het Duitse federaal parlement.

Woedend braken extremistische bullebakken de veiligheidsbarrières die opgetrokken waren rond het Parlement en stormden zij de trappen op naar het beroemde gebouw. Ze verdrongen zich met geweld voor de deuren, alhoewel ze er niet in slaagden binnen te dringen.

Onder deze extremistische aanvallers waren er neo-nazis en leden van nationalistische organisaties, identitaire bewegingen en de zogenaamde Reichsbürger (beweging die zich “Rijksburgers” noemen) die de Duitse grenzen niet erkennen, noch de bestaande grondwettelijke orde (8)). Ze droegen de zwart-wit-rode vlaggen van het oude Duitse imperium (1871-1918) dat werd ontbonden in 1919 na de Eerste Wereldoorlog.

De bedoeling achter de aanval op de zetel van parlement was aangekondigd op de sociale media dagen voor de manifestatie. Omwille van zijn enorm symbolisch gewicht, waren de beelden van deze aanval daarna terug te vinden in de internationale hoofdtitels van de pers en impacteerden zij de mondiale publieke opinie.

Dit gebeurde slechts vijf maanden voor de aanval op het Capitool in Washington. Het diende zonder twijfel als model voor de aanhangers van Donald Trump, supremacistische witte groepen en Amerikaanse neo-nazis.

De gebeurtenissen aan het Capitool inspireerden op hun beurt na 6 januari 2021 nieuwe aanvallen – uitgevoerd in zeer gelijkaardige omstandigheden door hetzelfde soort extremistische anti-systemische aanvallers aangespoord door complottheorieën – tegen andere symbolische gebouwen in meerdere andere landen.

We kunnen tenminste nog twee gevallen melden, naast het geval van Brasilia, die ook rechtstreeks geïnspireerd werden door de aanval op het Capitool.

Ten eerste, de aanval van 9 oktober 2021 – dit is negen maanden na de aanval in Washington – toen militanten van neo-fascistisch extreemrechts profiteerden van een massale manifestatie in Rome (Italië), die was bijeengeroepen om te protesteren tegen het anti-Covid vaccin.

Eerst trachtten zij het Palacio Chigi (zetel van de Italiaanse Regering en residentie van de Voorzitter van de Raad van Ministers) aan te vallen en daarna gewelddadig de historische nationale zetel van de Confederazione Generale Italiana del Lavoro (CGIL – Algemene Italiaanse Confederatie van Arbeid), de belangrijkste vakbond van het land.

Daarop volgden inzet van traangas en aanvallen van de oproerpolitie. De manifestanten antwoordden met agressie tegen de politie en de veiligheidsdiensten door stenen, flessen en toortsen te gooien …

Honderden activisten, in het bijzonder de meest gewelddadige neo-fascistische splintergroepen, aangewakkerd door militanten van de partij Forza Nuova, slaagden erin het CGIL-vakbondsgebouw binnen te dringen.

Zij plunderden en vernielden – zoals daarna in Brasilia werd gedaan – de archieven en de kantoren. In een combinatie van waanzinnige eisen, “samenzweerderige” thesissen en oproepen tot chaos, deden deze neo-fascistische Italianen beroep op de sociale media om te trachten de woede en de ontevredenheid van de bevolking te manipuleren, waarbij ze zich steunden op fake news en vervormingen van de werkelijkheid.

Door middel van de sociale media-app Telegram riepen zij op tot de mobilisatie en de aanval, waarbij ze rechtstreeks verwezen naar de gebeurtenissen in de VS, waarin de fanatieke aanhangers van Donald Trump een hoofdrol speelden. Langs hun kant gaven de organisatoren van deze agressie in Italië toe dat hun strategieën rechtstreeks geïnspireerd waren door de aanval op het Capitool.

De tweede aanval had enkele maanden later plaats, op 29 januari 2022, in Ottawa (Canada), toen ongeveer vijfhonderd vrachtwagenchauffeurs (9) de centrale kern van de stad bezetten en het gebouw Parliament Hill, de zetel van het Canadese Parlement, blokkeerden.

Zij waren kwaad over een nieuwe regel die van de chauffeurs eiste zich in te enten tegen Covid om de grens over te mogen steken tussen de VS en Canada. Snel werd dit Freedom Convoy (Konvooi van de Vrijheid) vervoegd door andere manifestanten, grotendeels witte mensen van extreemrechts met nazi- en Geconfedereerde[1] vlaggen, spandoeken voor Donald Trump (!) en vele leuzen van QAnon, die zich uitspraken voor wit nationalisme, met een discours dat resoluut anti-regering, samenzweerderig, supremacistisch, machistisch, xenofoob, racist en anti-socialistisch was … En ook verwezen ze rechtstreeks naar de aanval op het Capitool.

Volgens de autoriteiten bedreven vele van de manifestanten misdaden van haat, racisme en schade aan eigendom. Gedurende het eerste weekend van hun protest schonden verschillende oproerstokers zelfs – net als in Frankrijk – het Graf van de Onbekende Soldaat …

Politieke leiders in de VS, zoals Donald Trump zelf, Republikeinse senator Ted Cruz en onder andere de Republikeinse volksvertegenwoordiger in het deelstaat-parlement van de staat Georgia, Marjorie Taylor Greene, steunden hen openlijk (10).

Verschillende anti-systemische groepen ruggesteunden deze blokkade van Parliament Hill, in het bijzonder de complot-organisatie Action4Canada, die vasthield aan hun mening dat de pandemie “tenminste gedeeltelijk, het werk was van Bill Gates en de ‘Nieuwe (Economische) Wereldorde’ om de injectie van microchips, geactiveerd voor 5G, op te leggen aan de bevolking” (11).

Alhoewel ze onderling allemaal zeer verschillend van elkaar zijn, beantwoorden deze aanvallen tegen symbolische gebouwen, zoals we gezien hebben, aan een gelijkaardige modus operandi, die op 8 januari laatstleden in Brasilia herbevestigd werd met de aanval van de Bolsonaristische meutes tegen de zetels van de drie staatsmachten (alhoewel het in dit geval eerder de waarschijnlijke bedoeling van de Bolsonaristen was om een interventie van het leger uit te lokken en hun opstandig protest om te vormen tot een traditionele staatsgreep).

Niet enkel in de VS en Brazilië circuleert vandaag de haat ondergronds doorheen onze maatschappijen. Zij vloeit overal. Zij besproeit het politieke landschap. Zij is niet exclusief toegewijd aan een partij of een leider.

Het probleem wordt erger, zoals José Natanson opmerkt, wanneer een leider, een partij of een communicatiezender – dit wil zeggen, iemand met macht in het openbare debat – deze haat mobiliseert tegen een sociale groep, een ideologie of een concreet persoon. Dit is wat ik de neo-fascistische dimensie van het huidige moment noem. Extreemrechts heeft opnieuw van haat haar belangrijkste werktuig voor zijn politieke opbouw gemaakt.

De studie van deze aanvallen tegen het hart van de democratie in de VS, Frankrijk, Duitsland, Italië, Canada en Brazilië – en van de omstandigheden die hen verwekten – laat ons toe voorzichtig de belangrijkste driehoek van de hedendaagse verwarring te onderzoeken:

• de crisis van de waarheid,
• de crisis van de informatie,
• de crisis van de democratie.

Deze drie existentiële crisissen zijn aan elkaar verbonden en tasten voor het ogenblik op de een of andere manier praktisch alle naties aan (12).

Dat is des te meer zo omdat het (slechte) voorbeeld van de VS komt. En als er iets is dat gedurende de voorbije eeuw geen uitzondering kent, is het de capaciteit van het Amerikaanse model om zich wereldwijd te laten kopiëren en na te bootsen – op vlak van volkscultuur, mode, consumptie, communicatie en politieke marketing …

En dat is natuurlijk nog meer zo in deze tijden van internet, het web en de sociale media, een cultureel en communicatief ecosysteem dat geschapen en ontwikkeld werd in de VS en nu uit de hand gelopen is …

Ignacio Ramonet. Foto: Ludovic Péron/CC BY-SA 2:0

Daarom is het zo dringend de verspreiding van leugenachtige en schadelijke ‘samenzweerderige’ inhoud af te remmen die langs deze netwerken wordt verspreid.

We moeten nu vandaag nog een keuze maken: zullen we toestaan dat onze democratieën verwelken? Of willen we ze verbeteren? Dit zal anders van kwaad naar erger gaan. Het zal veel complexer worden, want Artificiële Intelligentie (AI) evolueert en wordt alsmaar meer gesofisticeerd. Het gevolg is dat het voortdurend moeilijker zal worden om samenzweringstheorieën, manipulaties of desinformatie te ontdekken en aan te klagen.

Dit zal dan leiden tot een herhaling van deze aanvallen door steeds meer fanatieke ‘samenzweerderige’ meutes van extreemrechts tegen de zetels van de democratische machten …

Hoe lang nog?

Dit is de vertaling door Roos De Witte van een artikel dat verscheen op El Mundo Diplomático en door DeWereldMorgen.be werd overgenomen met de specifieke toestemming van de auteur. Ignacio Ramonet (°1943) is Spaans journalist, voormalig hoofdredacteur van Le Monde Diplomatique en voor het ogenblik hoofdredacteur van de Spaanstalige versie van Le Monde Diplomatique. Hij is een van de medeoprichters van ATTAC en is vast medewerker van media in Nederland, Griekenland en Japan.

Notes:

(1) Lees Pablo Stefanoni, ¿La rebeldía se volvió de derechas?, Buenos Aires, 2021.

(2) Ignacio Ramonet, La era del conspiracionismo. Trump, el culto a la mentira y el asalto al Capitolio, Madrid, 2022.

(3) Sigmund Freud, El malestar en la cultura, Madrid, 2017.

(4) Pablo Stefanoni, op. cit.

(5) José Natanson, “El discurso y el acto”, Le Monde diplomatique edición Cono Sur, septiembre de 2022.

(6) Steven Levitzki, Daniel Zeblat, Cómo mueren las democracias, Barcelona, 2018.

(7) Begin 1933 kwam de Nationaal-Socialistische Duitse Arbeiderspartij (van de Nazi’s) van Adolf Hitler aan de macht, Op 27 februari van datzelfde jaar brandde het gebouw van de Reichstag af, tengevolge van een intentionele brandstichting. De omstandigheden werden tot op heden nooit volledig uitgeklaard. De nazi’s gebruikten die brand om de fundamentele rechten en, tenslotte, de democratie af te schaffen.

(8) Op 7 december 2022 hielden de Duitse autoriteiten een groep van 25 personen aan, op beschuldiging van “planning van een staatsgreep”. De leiders waren lid van de uiterst rechtse beweging Reichsbürger. Ze planden het Duitse Parlement aan te vallen met de medewerking van een andere complotbeweging Querdenker (laterale denkers) en andere aanhangers van de samenzwering QAnon… “De aangehouden personen waren ervan overtuigd dat het land bestuurd werd door leden van een “Diepe Staat” (van het Engels deep state) en dat een geheime gemeenschap, La Alianza genaamd, klaar stond om in te grijpen om de Duitsers te bevrijden. De leden van de militaire arm van het netwerk moesten hen helpen om de huidige machten omver te werpen. Ze waren er zich van bewust dat de actie doden zou veroorzaken, verzekert de akte van beschuldiging, maar beschouwden dit als een tussenstap om de beoogde “verandering van het systeem op alle niveau’s” te bereiken, El País, Madrid, 8 december 2022.

(9) Rob Lyon, “Canadá: El ‘convoy de la libertad’, una advertencia para el movimiento obrero”, In Defence of Marxism, 15 de febrero de 2022.

(10) Libération, París, 31 de enero de 2022.

(11) Henry A. Giroud, “Canada-Etats-Unis. Quand l’extrême-droite subvertit la ‘notion de liberté’. A propos du ‘Freedom Convoy’”, Nouveau Cahiers du Socialisme, Montreal, 14 de febrero de 2022.

(12) In verband hiermee is het betekenisvol dat de regering-Biden in mei 2022, een Raad van Beheer van de Desinformatie in het leven heeft geroepen. De Secretaris van het Departement voor Nationale Veiligheid van de VS, Alejandro Mayorkas, verklaarde dat deze Raad opgericht werd omdat “desinformatie de grensveiligheid, de veiligheid van de Amerikanen tijdens rampen en het vertrouwen van het publiek in de democratische instellingen, aantastte”. Cf. Kevin Reed, World Socialist Web Site, 4 de mayo de 2022.

[1] De Geconfedereerde staten (Confederatied States of America – CSA) waren de afgescheurde staten in het zuiden van de VS tijdens de Burgeroorlog (1861-1865). Zij wilden de slavernij behouden als basis van hun economisch model, gebaseerd op grootschalige plantage-landbouw.