Gratis

Ondanks het feit dat de afgelopen decennia wereldwijd werk gemaakt werd van gratis openbaar vervoer in naar schatting meer dan 275 steden en regio’s en ook in ons land partijen als de PS en PVDA er vragende partij voor zijn, houden zowel de Belgische overheden bevoegd voor mobiliteit als de vervoersmaatschappijen de boot af.

Sommige groepen kunnen wel rekenen op een goedkoper of zelfs een gratis tarief. In bepaalde situaties kan zelfs iedereen gratis mee. Dat is het geval voor de Brusselse metro bij zware luchtvervuiling in de hoofdstad.

Het binnenlands verkeer in heel België gratis aanbieden zou op basis van de inkomsten in 2022 een verlies betekenen van circa 1,189 miljard euro: 739 miljoen voor de NMBS, 160,4 miljoen voor De Lijn, 190 miljoen voor MIVB en 100 miljoen voor TEC.

Hasselt

Gratis openbaar vervoer in ons land zal ten eeuwige dage verbonden blijven met de beslissing van het Hasseltse stadsbestuur onder leiding van burgemeester Steve Stevaert om vanaf 1 juli 1997 het busvervoer gratis te maken. Iedereen kon er gratis op de pendelbussen in het stadscentrum.

De inwoners van Hasselt reden bovendien ook gratis van en naar de deelgemeenten. De invoering van de maatregel ging gepaard met een forse uitbreiding en herschikking van het busvervoer, beperking van de wegcapaciteit van de kleine ring, een nieuw verkeerscirculatieplan en aangepast parkeerbeleid. Onder meer wegens het sterk oplopend kostenplaatje besliste de Hasseltse gemeenteraad in het voorjaar van 2013 om het gratis vervoer te beperken tot jongeren onder de 19 jaar en 65-plussers.

Stijging aantal busreizigers

Als gevolg van de gratis maatregel steeg het aantal busreizigers in Hasselt enorm. In de periode juli 1996-eind juni 1997 vervoerde De Lijn op het grondgebied van Hasselt 331.551 reizigers, een jaar later waren er dat al 2,75 miljoen (1). Medio 2007 was het aantal verder toegenomen tot 4,6 miljoen. Op 10 jaar tijd steeg het gemiddeld aantal busreizigers van 1.000 tot 12.600 per dag (2).

Uit onderzoek in 2003 bleek dat deze toename ook gepaard ging met een weliswaar beperkte modal shift. Een bevraging van busreizigers leerde in 2003 dat 37 procent zich vroeger op een andere manier verplaatste, waarvan 16 procent automobilisten, 12 procent fietsers en 9 procent voetgangers (3).

Een jaar na herinvoering van de tarieven bleek in 2014 dat er op weekdagen 25 procent minder mensen de bus nam en tijdens de weekends 33 procent. De terugval situeerde zich vooral op de korte afstanden, met name de boulevardpendel en de centrumbus. Op de bussen tussen het centrum en de randwijken bleef het aantal reizigers hetzelfde.

Pleidooien voor gratis openbaar vervoer

PS-voorzitter Paul Magnette pleitte de afgelopen jaren herhaaldelijk voor gratis openbaar vervoer in ons land. Eind 2021 stelde hij voor om dit stapsgewijs door te voeren, te beginnen met gratis treinvervoer voor jongeren tot 25 jaar en ouderen vanaf 65. Dit zou de NMBS 150 miljoen kosten. Een dergelijke maatregel draagt volgens Magnette bij tot de strijd tegen de klimaatopwarming. Het is bovendien ook “een essentiële besparing voor de gezinnen” (4)

In het kader van haar Routeplan 2030 pleit ook de PVDA ervoor om het aanbod van De Lijn en MIVB gratis te maken. “De trein maken we gratis voor het woon-werktraject, voor gepensioneerden, werkzoekenden, minderjarigen en studenten. In plaats van abonnementen van en naar het werk betaalt de werkgever een transportbijdrage. Het bedrag hangt af van de afstand tussen woning en werk” (5).

De reacties van andere partijen op dit soort voorstellen waren overwegend negatief. “De PS blijft laten geloven dat geld gratis is”, aldus Georges-Louis Bouchez (MR) over het voorstel van Magnette. “Dit soort gratispolitiek verandert niets aan de grote pijnpunten van het spoorvervoer”, aldus Tomas Roggeman (N-VA).

Toch lanceerden ook andere partijen al voorstellen die in de richting gaan van gratis openbaar vervoer, zoals Open VLD die eind 2022 pleitte voor een tarief van 1 euro per dag waarmee de Vlaming tijdens de wintermaanden onbeperkt met bus of tram zou kunnen reizen.

Groen stond – mits sociale correcties – achter de Vlaamse beslissing eind 2015 om het gratis openbaar vervoer voor 65-plussers af te schaffen. De partij pleitte toen wel voor een systeem waarbij “alle mensen met een laag inkomen ongeacht hun leeftijd zich een goedkoop busabonnement kunnen aanschaffen en dat degenen die het kunnen effectief betalen”, aldus Björn Rzoska.

Overheden

Federaal minister van Mobiliteit Georges Gilkinet stelt met grote interesse de resultaten op te volgen van projecten op vlak van gratis openbaar vervoer. Gezien de actuele situatie van het spoor en van de overheidsfinanciën in ons land kiest hij momenteel echter voor een combinatie van investeringen in het netwerk om het treinaanbod en de dienstverlening te verbeteren met doelgerichte tariefkortingen voor welomschreven doelgroepen.

“Om de tarieven aantrekkelijker te maken en een optimale prijs-kwaliteit na te streven ontwikkelt de NMBS momenteel nieuwe tariefformules die de trein voordeliger maken buiten de spitsuren, onder meer voor vrijetijdsverplaatsingen, kleine groepen, mensen met een verhoogde tegemoetkoming…

De NMBS innoveert ook met flexibelere tariefformules die bijvoorbeeld interessant kunnen zijn voor telewerkers”. De NMBS boekte vorig jaar 739 miljoen euro inkomsten uit binnenlands treinverkeer.

Verbeteren kwaliteit

Ook Vlaams minister van Mobiliteit Lydia Peeters vindt “het belangrijker om de kwaliteit van het openbaar vervoer te verbeteren dan het volledig gratis te maken”.

“In de nieuwe samenwerkingsovereenkomst met De Lijn wordt daarom ingezet op een kwaliteitsvoller, duurzamer en klantvriendelijker openbaar vervoer. Uiteraard moeten er we erop letten dat openbaar vervoer betaalbaar blijft. Heel wat reizigers en pendelaars kunnen rekenen op een verlaagd tarief”, aldus Peeters.

Bij De Lijn stelt woordvoerder Frederik Wittock dat het nieuwe Openbare Dienstencontract voorziet “dat de kostendekkingsgraad tijdens de looptijd van het contract verhoogt”. De Lijn diverse systemen sociale tarieven voor doelgroepen zoals jongeren en 65-plussers.

Daarnaast is er een uitgebreid systeem van derdebetalerregelingen die lokale besturen, scholen, werkgevers… met De Lijn kunnen sluiten om specifieke groepen voordelige tarieven aan te bieden. De Lijn puurde in 2022 160,4 miljoen inkomsten uit verkoop van biljetten, tegenover 121,9 miljoen het jaar voordien.

Bij het kabinet van de Brussels verkeersminister Elke Van den Brandt weerklinkt ongeveer hetzelfde verhaal. “De MIVB hanteert een zeer uitgebreid tarievenbeleid ten aanzien van doelgroepen. Zo zijn er kortingstarieven voor kinderen, studenten, senioren, leefloners, mensen met een handicap. We breiden die tarieven ook verder uit. Zo werd op 1 juli het seniorentarief verlaagd tot 1 euro per maand. Gratis voor iedereen is echter een stap te ver. Een deel van deze inkomsten wordt opnieuw geïnvesteerd in het openbaar vervoer, in comfort, extra lijnen of extra dienstverlening”, aldus woordvoerder Pieterjan Desmet.

De MIVB haalt momenteel jaarlijks circa 190 miljoen euro op met de verkoop van ticketten. Een bijkomend probleem is dat het gratis maken van het tram- en busaanbod ongetwijfeld zou leiden tot een oververzadiging van het netwerk, hetgeen contraproductief zou zijn.

De TEC in Wallonië voerde in maart 2022 een gevoelige tariefvermindering door. 18-24-jarigen, 65-plussers en kwetsbaren met het BIM-statuut betalen voortaan slechts 12 euro per jaar. Deze maatregel deed het aantal 18-24-jarigen op de bussen op jaarbasis sindsdien toenemen met 47,6 procent tot 117.871, het aantal 65-plussers met 47,5 procent tot 71.495 en het aantal BIM-ers met 364,6 procent tot 146.658.

Stéphane Thierry, woordvoerder van TEC, wijst het volledig gratis maken van het openbaar vervoer echter af. Op basis van de inkomsten uit 2022 zou het de vervoersmaatschappij 100 miljoen euro kosten. “Het lijkt een ecologische maatregel, maar uit ervaringen elders blijkt dat het vooral fietsers en wandelaars zijn die overschakelen op het openbaar vervoer en slechts in mindere mate automobilisten.

Om mensen uit de auto te krijgen moet men hen een oplossing van deur tot deur aanbieden en verschillende mobiliteitsoplossingen integreren. En reizigers vinden de betrouwbaarheid, stiptheid, comfort… belangrijker dan de hoogte van de tarieven. Een bijdrage van hen is noodzakelijk om deze ontwikkelingen te financieren”, aldus Thierry.

Actiegroepen

Ook het Netwerk Duurzame Mobiliteit vindt het inzetten op een kwalitatief openbaar vervoer belangrijker dan het gratis verhaal. Dit laatste wil men beperken tot enkele doelgroepen zoals mensen in armoede die zich geen auto kunnen veroorloven, ouderen die niet meer kunnen fietsen…

Wel is men voorstander van tijdelijke periodes van gratis openbaar vervoer voor iedereen. “Het geeft mensen de kans om ermee kennis te maken zodat ze er in de toekomst verder gebruik van maken. Probeerabonnementen voor scholieren of werknemers zijn hiervan een goed voorbeeld”.

Of dergelijke maatregelen positieve of negatieve effecten zullen hebben hangt in grote mate af van begeleidende maatregelen op vlak van mobiliteit, fiscaliteit, ruimtelijke ordening enzovoort. De organisatie vreest voorts dat het volledig gratis maken van het openbaar vervoer zal leiden tot een overconsumptie die ecologisch heel schadelijk is (6).

Ook voor TreinTramBus is gratis openbaar vervoer niet de prioriteit. “Als je je verplaatst met trein, tram of tram heeft dat een maatschappelijke kost en volgens ons dient ook de gebruiker daarvan een deeltje te betalen. De ervaring in Hasselt leert ons bovendien dat het vervangeffect na een dergelijke maatregel vaak toe te schrijven is aan voetgangers en fietsers en minder aan automobilisten”, aldus woordvoerder Kees Smilde.

Hij ziet net als het Netwerk Duurzame Mobiliteit wel heil in tijdelijke kennismakingsaanbiedingen zoals het gratis maandabonnement dat De Lijn scholieren aanbiedt die naar het 1e middelbaar gaan of een initiatief naar aanleiding van een nieuwe verbinding.

TreinTramBus staat ook achter gratis openbaar vervoer voor doelgroepen zoals jongeren. Men pleit ook onder meer voor een goedkoper NMBS-tarief voor kleine groepen of een geïntegreerd tarief waarmee je zowel op de trein, bus als tram kan. Wat dit laatste betreft kijkt de organisatie naar bijvoorbeeld Duitsland waar in bepaalde regio’s met succes werk gemaakt werd van een dergelijke integratie van tarieven.

Noten:

(1) Veel meer busreizigers in eerste jaar gratis bussen in Hasselt, Belga, 1 juli 1998
(2) Hasselt viert tien jaar gratis openbaar vervoer, Belga, 30 juni 2007
(3) C. Dierickx, De Hasseltse aanpak. Meer dan gratis, powerpoint 20 november 2003.
(4) Paul Magnette wil openbaar en dus ook NMBS volledig gratis, Belga, 25/09/2021.
(5) Vlot en duurzaam op weg, PVDA-partijprogramma.
(6) Netwerk Duurzame Mobiliteit, Dossier gratis openbaar vervoer, 2023.

Luc Vanheerentals

Zelfstandig journalist voor Dewereldmorgen, Apache, De Journalist, De RandKrant, ROBtv en RINGtv en auteur van boeken zoals ‘Leven zonder auto’, ‘Fifty Ways to Leave Your Car’, ‘Betaalbaar wonen in Leuven???!!!’, ‘Leuvense Wereldverbeteraars’, ‘Leuven zoals het is. Aan de vooravond van verkiezingen in Leuven 2012” en ‘Leuven zoals het is. Aan de vooravond van verkiezingen in Leuven 2018’.

Dit artikel werd gerealiseerd met de steun van het Fonds Pasal Decroos voor bijzondere journalistiek.