Quo vadis in Zuidelijk Afrika

Er beweegt wat in Zuidelijk Afrika. De machtswissel in Zimbabwe zindert na in de hele regio. Dat is niet verwonderlijk, want heel wat Zimbabwanen verlieten de voorbije jaren hun thuisland op zoek naar een betere toekomst. Stiene Billen en Liesbet Vangeel zijn in Zuid-Afrika en polsten naar het algemene sentiment bij de Zimbabwaanse diaspora.

Zimbabwaanse vlaggen en vreugdekreten in de straten van Johannesburg, thumbs up van de Zimbabwaanse ober, euforische massa’s op het tv-journaal. We schrijven vanuit Zuid-Afrika. Normaal gezien waren we nu in Harare. Vorige week, enkele dagen voor ons gepland vertrek, plaatste het leger Mugabe onder huisarrest. Het was onduidelijk wat zou volgen. Een week later is het Mugabetijdperk definitief voorbij. We hebben onze afspraak met de geschiedenis gemist.

Of toch niet helemaal. Ook hier in Zuid-Afrika, waar miljoenen Zimbabwanen wonen en werken, voelen we de opluchting. We spraken met twee van hen: Kayla en Faith*. Kayla is onze collega die vanuit Zuid-Afrika de situatie en onze samenwerking met organisaties in Zimbabwe opvolgt. Ze geeft ons een laatste stand van zaken. Faith spreekt ons aan op straat en weet ons te overtuigen om haar handgemaakte popjes te kopen. We geraken al snel aan de praat.

Kayla en Faith zijn in de eerste plaats blij, opgelucht en hoopvol. Eindelijk! Na 37 jaar Mugabe is er een kans op verandering. Een kans op een nieuw en beter Zimbabwe. Want vandaag zit het land aan de grond. Volgens Faith is Zimbabwe de laatste jaren herleid tot as. Er is geen geld, er zijn geen jobs, bedrijven en investeerders trekken weg. Zo ook miljoenen Zimbabwanen. Wie geen inkomen heeft, gaat elders op zoek naar een beter leven. Wie geen familie of vrienden heeft in het buitenland is op zichzelf aangewezen. Alles is een strijd. Aanschuiven is bijna een nationale sport geworden. Aan de supermarkt voor eten, aan de bank voor geld dat er niet is, aan het ziekenhuis voor zorg die er niet is. Mensen zijn moe.

Reacties van Zimbabwaanse middenveldorganisaties

De strijd voor waardig werk en sociale bescherming in Zimbabwe voeren we niet alleen. De organisaties waarmee we samenwerken reageerden op de machtswissel:
ZCTU is een koepelvakbond die tal van kleinere vakbonden samenbrengt en bij de overheid aan beleidsbeïnvloeding doet voor waardig werk: 
“We verwelkomen de machtsoverdracht en hopen op inclusieve overgangsmaatregelen die de Zimbabwanen betrekken”, vertelt de organisatie in een persmededeling. “37 jaar lang zag de bevolking af onder de administratie van Mugabe (en dus ook de nieuwe president). Het is tijd voor een nieuwe bladzijde en politieke vernieuwing.”

GAPWUZ is een vakbond die de belangen van landarbeiders verdedigt: 
“Als landarbeiders zien we de machtswissel als een opportuniteit voor Zimbabwe”, zegt de organisatie in een publieke mededeling. “Er moet nu ingezet worden op landhervormingen, sociale programma’s en waardig werk. Op politiek vlak is er nood aan een overgangsregering, eerlijke verkiezingen en hervormingen van het militaire en politieke apparaat.”

LEDRIZ is een onderzoeksinstelling die beleidsvoorstellen ontwikkelt en die de belangen van de arbeidersklasse verdedigt:
“Het is niet mogelijk om de politieke cultuur uit de periode van Mugabe verder te zetten”, zegt hun persbericht. “Er is nood aan economische hervormingen, democratisering en internationale samenwerking om Zimbabwe uit het slob te halen.”

Economische implosie

Faith die bij de zorg voor haar twee kinderen en de twee kinderen van haar overleden zus opneemt, vertelt: “Als na een kleine maand het geld op is, reis ik naar Zuid-Afrika om spulletjes te verkopen. Twee maanden verkopen brengt me genoeg op om een maand rond te komen. Soms zit er niets anders op dan spullen te ruilen voor eten, de zogenaamde ‘buttertrade’. Anderen gaan nog verder en zetten ook hun eigen lichaam in als koopwaar.” Faith vertelt hoe jonge meisjes, soms niet ouder dan tien jaar, zich prostitueren voor een luttele 5 Rand. Dat komt neer op een luttele 50 eurocent.

Veel jongeren gaan niet naar school bij gebrek aan kwaliteitsvol onderwijs. De toekomst van een generatie staat op het spel. Ze hebben ook geen uitzicht op een waardige job. De werkloosheid loopt de spuigaten uit. Naar schatting heeft 90% van de actieve bevolking geen formeel werk. De weinige Zimbabwanen die wel een formele job hebben, zoals leerkrachten en ambtenaren, zijn niet altijd beter af dan de miljoenen werklozen. Ook zij voelen de effecten van de economische implosie aan den lijve: lonen worden soms maanden niet of slechts druppelsgewijs uitbetaald.

Beterschap

Het kan dus alleen maar beter gaan. Met het aftreden van Mugabe staan we aan het begin van een nieuw tijdperk. Emmerson Mnangagwa, die vrijdag aantrad als nieuwe president, kent het slagen van de zweep. Hij belooft dat hij de economie uit het slop kan halen en hij nodigt investeerders weer uit in Zimbabwe. Als dat lukt, zullen er weer jobs zijn, en mensen zullen weer een inkomen hebben. Veel Zimbabwanen die naar het buitenland gingen om te overleven, kunnen niet wachten om hun leven in hun thuisland weer op te bouwen. Zo ook Kayla en Faith.

Maar hun hoop gaat gepaard met gemengde gevoelens. Als we hen in ons enthousiasme vragen of we een foto mogen maken, zijn ze snel in hun antwoord: ze willen niet herkenbaar zijn. “You never know”, je weet maar nooit. Ze zijn er blijkbaar niet gerust in dat Mnangagwa de mensenrechten zal respecteren. Ze zijn al jaren gewoon niet vrijuit te kunnen spreken. Onder Mugabe werd geen kritiek geduld. Zullen ze nu echt vrij zijn?

Ze twijfelen. Mnangagwa was ten slotte jarenlang de rechterhand van Mugabe en staat niet meteen bekend een lieverdje te zijn. “Hij heeft bloed aan zijn handen”, zegt Kayla. Daarmee verwijst ze naar de slachting begin jaren ’80 van duizenden Ndebele burgers, de concurrerende stam van de Shona waar zowel Mugabe als Mnangagwa toe behoren. Faith vraagt zich luidop af hoe de mensen in Matabeleland, hoe familieleden van vermoordde Ndebele de nieuwe interimpresident zullen onthalen. Zoals ook vakbond ZCTU deze week aangaf in een officieel statement, kan een waarheids- en verzoeningscommissie de wonden misschien helen. Maar zal Mnangagwe hiervoor openstaan? Zal de vos zijn streken verleerd hebben? De Zimbabwanen zien het feit dat er geen bloed vergoten is bij de machtswissel alvast als een positief teken.

Mnangagwa zal moeten bewijzen dat hij een echte democratie voorstaat. Een democratie met participatie van alle Zimbabwanen: arm en rijk, oppositie, civiele maatschappij, vakbonden, Ndebele, Shona en andere stammen, mannen en vrouwen. Mnangagwa beloofde alvast in woorden, tijdens zijn inauguratiespeech, om samen te werken. “We must work together. You, me, all of us who make up this nation.”

Een regering van nationale eenheid, waarin de verschillende partijen evenwichtig vertegenwoordigd zijn, waarin nieuwe frisse nieuwe krachten een stem krijgen, die luistert naar de bevolking, daar gaat Kayla’s voorkeur naar uit. Democratische verkiezingen zijn nodig, maar eerst moet er stabiliteit zijn, en daar kan een regering van nationale eenheid voor zorgen.

Politieke wil

Mnangagwa zal leiderschap, openheid en politieke wil moeten tonen. Maar het lot van Zimbabwe ligt niet enkel in zijn handen. Iedereen zal zijn rol moeten opnemen. De ernstige crisis waarin het land verkeert, heeft ervoor gezorgd dat corruptie welig tiert. Niet alleen de elite en politici hebben zich verrijkt. Iedereen die kon overleven door egoïsme, zelfverrijking of zelfs diefstal greep die kans. Faith vertelt dat wie cash geld had de voorraden van de hele supermarkt opkocht om ze aan woekerprijzen door te verkopen. Volgens haar moet iedereen bijdragen en meewerken aan een nieuw Zimbabwe!

Want Zimbabwe heeft enorme mogelijkheden. Daar geloven ze in. Kayla: “Als we leren uit het verleden kunnen we nu beter doen. De kans is er! We moeten ze grijpen.”

*Uit respect voor de gevoelige situatie, zijn de namen van sommige geïnterviewden aangepast.

Auteurs: Stiene Billen & Liesbet Vangeel