Oftewel: hoe ik niet
toesta dat deze bekende dichtregel maar al te vaak misbruikt wordt (in 3 stappen)

Politici, adverteerders en
opiniemakers putten graag uit dichtregels. Een van de populairste daarbij is
vaak “alles van waarde is weerloos”, geschreven door Nederlands
CoBrA-dichter Lucebert in 1974. Onlangs was het weer van dat met “Niet alles van waarde is weerloos” (De Morgen,
26/09). Sta me even toe deze opinie van Andreas Tirez weerleggen door aan te tonen wat de
dichter eigenlijk bedoelde. 

Laat ons eerst van wal steken met
het gedicht zelf, de zéér oude zingt. 

de zeer oude
zingt:

als het hart van de tijd.
als het hart van de tijd

STAP 1: Poëzie

Zoals je kunt lezen, hebben we hier
te maken met een zéér filosofisch gedicht. Het is zo een van die gedichten dat
je niet snel scandeert bij eender welke situatie. Het is poëzie dat je rustig tot
jezelf moet nemen, waar je wat op moet kauwen, poëzie dat je, met de bundel in
de hand en rondwandelend in je woning, hardop moet lezen. 

Maar wat wil Lucebert nu juist
zeggen? Wel. De zéér oude, in regel
1, zou niemand minder zijn dan de Griekse wijsgeer Parmenides. Parmenides van
Ele (leefde ongeveer rond 515 v.Chr., dus vóór Socrates, Plato en Aristoteles)
stelde waarheid en weten tegenover mening en voorstelling. Deze antieke
filosoof vond dat het Zijn er óf
helemaal wel óf helemaal niet was. Denk bijvoorbeeld aan de kleur groen. Wanneer
je hier aan denkt, denk je niet aan rood, blauw of geel. Dat wil voor hem dus
zeggen dat in het proces van “het denken
aan de kleur rood”, je automatisch de andere kleuren er ook bij bijtrekt. Het is samenhangend, zie je? We kunnen met name geen
onderscheid maken tussen de verschillende dingen in de wereld. 

Lucebert gaat hier alleszins
verder op in. Maar hij gaat dieper, verder. Check voornamelijk het gebruik van
woorden zoals “ALLES” en “GELIJK”. Daarenboven heeft hij het ook over het
“ZIJN”, wat je dus merkt in de manier waarop hij het werkwoord zijn vervoegt (is, wordt, was). “Nog is onzeker wat er was”: je weet het dus niet
met zekerheid; alles wat zich procesmatig ontwikkelt verliest een vaste wil,
“wordt willoos”. Je weet dus  niet langer
welke richting het uit zal gaan, aangezien het zich nog moet ontwikkelen. 

En dan, boem paukenslag: de kern
van het gedicht (regel 6). “eerst als het is is het ernst”. Pas wanneer het er
effectief is, in het hier en nu, dan kan
de beschouwing hier in alle ernst over beginnen. De kwaliteit van een iets is
dus afhankelijk van het absolute nu. Goed, over naar de volgende regel, regel
7: “het herinnert zich heilloos”. 

De herinnering hier is een
reminiscentie naar het gezegde in regel 4, de onzekerheid, vandaar dus de heilloosheid. Maar op
wat slaagt die onzekerheid dan? hij stelt de vraag of
geschiedenis al dan niet in staat is de oorsprong van het zijnde te
achterhalen. Snuisteren we even het canon van de Westerse wijsbegeerte af en
historische gebeurtenissen, leert ons dit dan wat over dat Zijn, het Bestaan,
het Alles lijkt hij zich zo af te vragen? Wel neen, lijkt Lucebert te concluderen. 

Want hierna verandert de toon. De
dichtregel “Alles van waarde is weerloos” is hét keerpunt van het gedicht. 

Alles in onze werkelijkheid, als
het er écht op aankomt, is kwetsbaar. Vulnerable.
Voor een moeder haar kinderen, voor een syndicalist zijn of haar vakbond, voor
een ondernemer zijn bedrijf. En waarom? Tja, zoiets valt moeilijk uit te leggen.
Waarom wekken besparingen op cultuur en het georganiseerde  middenveld zo veel tegenstand op? Ik wil de
eerste nog wel is tegen komen die perfect in drie-vier empirisch, verantwoorde
punten kan uitleggen waarom. 

Heel belangrijk is dat het ons
(aan)raakt. Dat we er door (aan)geraakt worden. Het maakt ons leven zo veel rijker.
En een dergelijke touche kan niet
uitgedrukt worden in kwantificeerbare modellen, geanalyseerd worden in een
kosten-batenanalyse. Dat hoeft ook niet. De eerste die dat wel zo zou willen
uitdrukken of opmeten, is niet echt een zogenaamde cultuurbarbaar, maar kun je
moeilijk voeling met cultuur en kunst toedichten. Net daarom dat een
filosofische tussenstop omtrent het begrip waarde niet onbelangrijk is.

STAP2: Filosofie

Het begrip waarde dat voor
allerhande zaken wordt gebruikt, lijkt op het eerste gezicht een gemakkelijk af
te bakenen begrip. Hoeveel is dat kledingstuk waard? Dit hier: €75. Waarde
is een begrip dat steeds een centrale rol heeft gespeeld in de filosofie
(Stel de vraag misschien even zo: wat is het goede waard? Ook €75? Ik dacht het niet). Veel
thema’s houden zich bezig met inhoud en duiding van het begrip. 

Gegeven het economisch determinisme waarin wij ons
de laatste decennia bevinden, moet een bepaalde waarde opbrengen. En wat brengt op? Juist, door innovatief te zijn, efficiënt te zijn,
door voornamelijk ook flexibel te zijn. Doordat de vraag het aanbod overstijgt. Zo wordt iets waardevol. Voor sommigen. En laat dat nu net het typerende
jargon zijn van ondernemend en/of rechts Vlaanderen. 

Ten eerste: ondernemen betekent
vernieuwen. De mogelijkheden dienen zich aan, zijn vaak oneindig en moeten (waar
mogelijk) verbeterd worden. Ten tweede: een onderneming wil voornamelijk winst
maken, aan de hand van innovatieve producten die ze zo dan op de markt brengt. De
waarde van een product, neemt na verloop af, waardoor we evolueren naar een
wereld van waardeloze objecten (Waar ligt de concrete innovatieve waarde van een iPhone 6
tegenwoordig?). Dat niet alleen, objecten zijn tevens ook reproduceerbaar. En
zo komen we tot de vraag: hoe verhoudt het waardevolle zich tot het reproduceerbare?
 

Denken we hier even aan de Duitse marxistische cultuurfilosoof Walter Benjamin
(1892-1940). Hij lanceerde het begrip “aura”. Dit gebruikte hij al wat
langer (iets wat hij tevens ontleende van de Duitse filosoof Ludwig Klages), en
wordt vaak voor een eerste maal toegeschreven aan zijn werk Das Kunstwerk im Zeitalter seiner technischen Reproduzierbarkeit
uit 1936. Daar onderzoekt hij wat de eigenlijke waarde is van een kunstwerk. Wat is de waarde van een werk van Monet, als je weet dat je tegenwoordig 20, 30, 40, etc Monets
kunt afdrukken via technologische reproductie?

Geen onbelangrijke vraag.
Daarom ook dat Benjamins essay nog steeds aangehaald wordt wanneer men het
heeft over media, kunst, economie en politiek. Maar wat zorgt er juist voor dat iets een
aura heeft? Wel, het “hier en nu”, het tijdloze aspect vooral. Het stuk,
oeuvre, zien we hier, voor ons staan, waardoor onze ervaring met dit of gene
stuk het een aura geeft. De esthetica van Immanuel Kant is evenmin veraf. 

Loop je even rond in Parijs, dan
slaan ze je om de oren met Effeiltorentjes in alle geuren, kleuren en vormen.
Maar sta je onder de echte Tour Eiffel, dan voel je gewoon haar uniciteit en
oneindigheid, dan sta je op het altaar
van het eeuwige waar die miljoenen kleine replica’s niet tegen op kunnen. 

Maar bon. Wat heeft de analyse van
Luceberts gedicht, de vermelding van Benjamins begrip “aura” en het opiniestuk
van Andreas Tirez nu in hemelsnaam met elkaar te maken? Wel, laat ons daar wat
dieper op in gaan. 

STAP 3: Actualiteit

Hoe zou onze samenleving er uit zien,
mochten we opinie- en beleidsmakers volgen die de waarde of beleving van kunst
en cultuur louter en alleen in productiefactoren en consumptiepatronen zouden uitdrukken? Mocht een “Studio 100”-productie
meer volk trekken, dan een abstracte performance van een of andere experimentele
niche-kunstenaar, is zoiets dan betere
kunst? Want daar lijken we wel op af te steven.

Ik heb een hekel aan die huidige marktlogica:
als je als kunstenaar of culturele organisatie het hoofd niet boven water kunt
houden, zonder subsidies, dan wil dat voor sommigen zeggen dat het publiek niet
bereid is te betalen voor jou en dus geen interesse in jouw werk, stuk of project
vertoont. Een dergelijke redenering zou ons allen angst in moeten boezemen. Desalniettemin
blijkt dit de ondertoon te zijn van het huidige regeerakkoord, dat doorspekt is van (neo)liberale accenten.

Te stellen dat cultuur en kunst
(overigens niet hetzelfde) zogenaamd een degelijk theoretisch en empirisch kader missen, waarmee
ze dan hun maatschappelijke waarde moeten aantonen, gaat uit van een
foute premisse. Kunst, filosofie, dans, muziek, letteren, noem maar op, bevinden
zich inderdaad op een glibberig empirisch pad. Alles verwetenschappelijken, moet
dat? Hoe peer-reviewen ze bijvoorbeeld iets als filosofisch onderzoek? De academische wereld lijdt er al onder. Een waarde is voor iedereen anders,
leent zich tot een open discussie, en blijkt voor de een weerlozer dan voor de ander. 

Want wat is goede journalistiek bijvoorbeeld?
Is zoiets meetbaar in een “objectief en goed gevoerd” onderzoek? Hell no. Want een journalistiek
artikel  (of interview, of reportage, of
noem maar op) valt haast onmogelijk “objectief en goed te meten”. 35 % van alle Vlamingen kreeg een krop in de
keel bij het lezen van “Ze zijn zo lief, mijnheer”, zie je dat al? 

Te stellen dat dergelijke zaken
objectief kwantificeerbaar zijn, en we de geldkraan maar moeten toedraaien
indien de resultaten bij sommige projecten ongunstig blijken, dat werkt gewoon
niet voor kunstenaars, performers, acteurs, dansers, dichters, schrijvers en filosofen. 

Cultuur is en blijft waardevol.
Dat bewijzen we met z’n allen dagelijks. Cultuur en kunst houden de mores een noodzakelijke spiegel voor, iets wat andere instanties en domein gewoonweg niet (kunnen)
doen. Cultuur louter en alleen verengen tot “er voor te zorgen dat het geld
goed gespendeerd wordt”, is hautain en toont weinig respect voor de cultuurwerkers die
zich haast hun hele leven (of carrière) passioneel en geëngageerd inzetten voor hun project. Ja, toch?