Al dagenlang waren voor zondagochtend 4 juni geen trein- of buskaartjes richting Warschau meer te verkrijgen en op de dag zelf stonden alle wegen richting de hoofdstad vol. Ook in andere steden gingen duizenden mensen dus de straat op. Zelfs mensen van buiten Polen waren naar het land afgereisd om van zich te laten horen. Zo ook Katarzyna (een schuilnaam), die in Poznań deelnam. Katarzyna woont al veertig jaar in Nederland, maar gaat een paar keer per jaar terug naar Polen.

“Ik stapte mee omdat ik woest ben en het niet eens ben met de situatie waarin het land nu verkeert. Het rechtssysteem wordt beïnvloed door de regering, terwijl dit onafhankelijk moet zijn. Vrouwenrechten zijn in gevaar, vooral de rechten van zwangere vrouwen, omdat een deel van de artsen hun medische beslissingen laten bepalen door de politiek en de kerk die een abortus bijna volledig verbieden. In scholen wordt niet meer onderwezen om kinderen zelfstandig te leren denken. De geschiedenis van het land die aan kinderen wordt geleerd, is herschreven en verdraaid naar een nationalistisch verhaal. Ik ben bang om mijn land kwijt te raken”, vertelt Katarzyna als ik haar bel om te vragen hoe het was.

Betoging in Poznań op 4 juni 2023.

“Sowieso heb ik geen land meer als in oktober de huidige regeringspartij PiS opnieuw de verkiezingen wint en ze besluiten net als het VK uit de EU te stappen, wat in hun programma staat”, gaat ze verder. “Daarom dat ik 4 juni mee heb betoogd. Eigenlijk wilde ik naar Warschau maar dat ging dus niet meer. Toen ik aankwam bij het verzamelpunt in Poznań stonden er al enkele mensen te wachten en we raakten direct aan de praat. Steeds meer mensen, van alle leeftijden, bleven komen en voor we het wisten stapten we met bijna 1.000 mensen in de mars. Het was fantastisch.”

Rechterlijke macht beïnvloed door politieke macht

Wat speelt er allemaal in Polen dat ertoe heeft geleid dat meer dan een half miljoen mensen begin deze maand de straat op zijn gegaan om te betogen tegen de regering? Allereerst zijn er in oktober parlementsverkiezingen. De conservatief-rechtse partij PiS, die sinds 2015 aan de macht is, is bij ongeveer de helft van de bevolking nog steeds erg populair, omdat het optreedt als beschermer van traditionele familiewaarden en daarbij diverse premies en financiële voordelen voor gezinnen aanbiedt. Ongeveer de andere helft van de bevolking is juist kritisch over PiS wegens alle hervormingen die ze tot nu toe al in het land hebben doorgevoerd.

Sinds 2015 wordt de rechterlijke macht steeds meer beïnvloed door de politiek

Sinds 2015 wordt de rechterlijke macht steeds meer beïnvloed door de politiek. De functie van minister van Justitie is samengevoegd met de functie van procureur-generaal en rechtbanken worden ingepakt via gepolitiseerde rechterlijke benoemingen.

De onafhankelijkheid van rechters is ook in het gedrang gekomen door de oprichting van een tuchtkamer bij het Poolse Hooggerechtshof die de onschendbaarheid van rechters kan opheffen om hen strafrechtelijk te vervolgen. En de rechters van de tuchtkamer zelf worden gekozen door een orgaan dat weer benoemd is door het Poolse parlement. Het Hof van Justitie van de Europese Unie noemt deze hervorming een schending van het Europees recht en een ondermijning van de toegang tot een onafhankelijke rechterlijke macht.

Artsen durven geen abortus uit te voeren om leven van vrouw te redden

Daarnaast zijn vrouwenrechten en LGBTQ+-rechten sinds dat PiS aan de macht is sterk aan banden gelegd. Na de invoering van een nog strengere abortuswet in 2021, die abortus ook verbiedt als een foetus aangeboren afwijkingen heeft, is een abortus voor vrouwen bijna onmogelijk.

Betoging in Poznań op 4 juni 2023.

Het is enkel nog toegestaan na verkrachting, incest of als de zwangere persoon in levensgevaar is. Maar ook in deze gevallen lopen vrouwen het risico dat ze geen abortus kunnen krijgen, omdat artsen er ofwel zelf tegen zijn, ofwel niet durven wegens de strenge regelgeving.

Eind vorige maand nog stierf een vrouw na twintig weken zwangerschap omdat de artsen haar niet durfden te redden toen ze bloedvergiftiging kreeg ten gevolge van de foetus die in haar buik overleden was. Dit leidde tot nieuwe betogingen die vorige week, 14 juni, in meer dan vijftig verschillende Poolse gemeentes plaatsvonden.

Voor LGBTQ+-personen is het in Polen door de jaren heen steeds lastiger en onveiliger geworden om openlijk en vrij te leven

Voor LGBTQ+-personen is het in Polen door de jaren heen steeds lastiger en onveiliger geworden om openlijk en vrij te leven. De regering (en de kerk) linkt in haar propaganda homoseksualiteit aan pedofilie om zo homofobie onder de bevolking te versterken. Kinderen en gezinnen zouden daarom ‘beschermd moeten worden tegen de verspreiding van de zogenaamde “LGBTQ-ideologie” die in strijd zou zijn met waarden van de Poolse grondwet’. Op deze manier vindt er ook in het onderwijs indoctrinatie plaats tegen homoseksualiteit.

Bovendien zijn er diverse gemeentes die zich hebben uitgeroepen tot LGBTQ+-vrije zones. LGBTQ+-personen zijn hier welkom, maar mogen er niet openlijk voor hun eigen identiteit uitkomen.

Ook de anti-immigratieretoriek is in Polen in de afgelopen jaren steeds harder geworden. Vorig jaar heeft het land zelfs een kilometerslang hek gebouwd (187 km) op de grens met Wit-Rusland om te voorkomen dat niet-Europese vluchtelingen de grens kunnen oversteken.

Onafhankelijkheid van media en wetenschap liggen onder vuur

Daarbovenop liggen de onafhankelijkheid van de wetenschap en media onder vuur. Levert academisch onderzoek resultaten op die ongunstig zijn voor de Minister van Onderwijs, denk hierbij bijvoorbeeld aan onderzoek binnen genderstudies, dan lopen de onderzoekers het risico bestraft te worden.

Tegelijkertijd is de openbare omroep door de regering omgevormd tot een staatspropagandamachine. De vooringenomen berichtgeving heeft vaak een Eurosceptische of anti-Duitse toon.

Betoging in Poznań op 4 juni 2023.

En ook oppositieleden lijken nu gevaar te lopen. Sinds eind mei heeft het Poolse parlement namelijk een wet ingevoerd waardoor een commissie opgericht kan worden ‘die de Russische invloed op de interne veiligheid van Polen tussen 2007 en 2022 moet onderzoeken’.

Volgens PiS zou dit ‘onderzoek’ nodig zijn om de bevolking te tonen hoe groot de Russische invloed is geweest in Polen en wie daarvoor ‘verantwoordelijk’ is. Het parlement zelf – waar PiS dus een meerderheid heeft – zal de commissieleden benoemen en rond september moet het onderzoeksrapport klaar zijn. De burgers die volgens dit rapport onder Russische invloed zouden hebben gestaan, kunnen vervolgens tien jaar een verbod krijgen op het beheren van overheidsgeld.

De oppositie waarschuwt dat deze wet vooral is ingevoerd om te proberen hen, en met name Donald Tusk, de leider van de grootste oppositiepartij KO (en voormalig premier van Polen en voormalig voorzitter van de Europese Raad), te marginaliseren en tegen te houden om deel te kunnen nemen aan de verkiezingen. In de volksmond wordt deze wet dan ook “Lex Tusk” genoemd. Hiertegen is de Europese Commissie eveneens een inbreukprocedure gestart.

Strijd nog niet gestreden

Dit alles heeft de Poolse democratie vanuit institutioneel en structureel oogpunt aanzienlijk verzwakt. Maar de recente betogingen op 4 juni ter ondersteuning van de oppositie – wat een van de grootste betogingen ooit was in Polen – en op 14 juni tegen de strenge abortuswet tonen dat de strijd nog niet gestreden is. Het land is meer autoritair geworden, maar tegelijkertijd ontstaat een tegenbeweging van waaruit mensen onafhankelijke mediakanalen oprichten en meer politiek betrokken raken. De praktijk van democratie en actief burgerschap neemt dus ook toe.

Betoging in Poznań op 4 juni 2023.

De eurosceptische retoriek van de regering dat alle problemen in het land de schuld van ‘Brussel’ zijn, lijkt zijn geloofwaardigheid bij een deel van de bevolking te verliezen. 85 procent van de Polen, ongeacht politieke voorkeur, is voorstander van de EU-lidmaatschap wegens de grote financiële steun die het land jaarlijks krijgt. Volgens onderzoeker en politiek analist Maria Skóra in Berlijn blijkt uit opiniegegevens dat de meesten bereid zijn de ‘hervormingen’ van de rechterlijke macht ongedaan te maken om de (als sanctie bevroren) EU-subsidies terug te krijgen.

De onvrede omtrent de PiS-regering groeit in de Poolse samenleving volgens Skóra langzaam maar zeker. Overheidsgeld bleek tijdens de pandemie verspild te zijn aan niet-gecertificeerde medische apparatuur. En dit voorjaar protesteerden boeren – een belangrijke kiezersgroep voor PiS – nog massaal tegen het wanbeheer van de invoer van Oekraïens graan in de EU en het slechte advies dat ze van de minister van Landbouw hierrond hadden gekregen, waardoor ze enorme verliezen hebben geleden.

“Er is een wonder nodig”

Peilingen direct na de grote betoging op 4 juni toonden dat de oppositie na de verkiezingen in oktober een meerderheidscoalitie zou kunnen bouwen. Maar de oppositie is verdeeld tussen de grootste oppositiepartij KO, de linkse en sociale oppositiepartijen die net boven de kiesdrempel uitkomen en een extreemrechtse oppositiepartij die  in de peiling het meest gegroeid is (nog steeds slechts schommelend rond de 10 procent).

“Heel even leek er sprake te zijn dat de grootste oppositiepartij KO zich met de linkse en sociale oppositiepartijen op één lijst zou samenvoegen voor de verkiezingen, maar snel na de betoging werd duidelijk dat ze liever afzonderlijk voor de eigen partij opkomen”, vertelt Katarzyna teleurgesteld. “Dit maakt me erg bezorgd dat PiS in oktober gewoon weer de verkiezingen gaat winnen. Er is een wonder nodig.”