Wat al decennialang een publiek geheim was werd verleden maand door het vrijgeven van een CIA-rapport (Central Intelligence Agency) geschiedkundige waarheid. Op de website van de National Security Archive kan men het rapport in kwestie doornemen[1]. Zwart op wit vindt men het bewijs dat zowel de Amerikaanse CIA als de Britse buitenlandse inlichtingendienst (SIS) betrokken waren bij de machtsovername in Iran in 1954.
Het TPAJAX project of operatie AJAX, zoals de missie werd gedoopt, kwam onder andere tot stand omdat de Amerikanen vreesden om naast een olieovereenkomst met Iran te grijpen. Mohammed Mossadeq, de toenmalige premier van Iran, had namelijk in 1951 en 1952 sterk tegen de zin van het Westen de Anglo-Iranian Oil Company genationaliseerd ten voordele van het Iraanse volk[2] . Daarnaast vond de VS de nauwe samenwerking tussen de Mossadeq-regering en de Iraanse Communistische Partij (Tudeh) problematisch. Volop in het koude oorlog tijdperk zag de VS Iran niet graag in de communistische invloedsfeer van de Sovjet Unie opgaan.
TPAJAX moest ervoor zorgen dat Mossadeq ingeruild werd voor een geschiktere politieke leider dat een meer ‘constructief beleid’ zou ondersteunen. Generaal Fazlollah Zahedi, een voormalig kabinetslid van de Mossadeq-regering die openlijk in opstand was gekomen tegen datzelfde regime, werd als geschikte kandidaat door de CIA benaderd en overtuigd om Mossadeq te vervangen als regeringsleider. Om dit plan te doen lukken gingen de verbroederde inlichtingendiensten van de VS en GB op een drieledige manier te werk.
Ten eerst zorgde een door de inlichtingendiensten opgezette propaganda campagne in Iran via Iraanse kranten, pamfletten en religieuze leiders ervoor dat Mossadeq en zijn regering in een slecht licht terecht kwamen.Ook veroorzaakten verschillende publieke aankondigingen vanuit de Amerikaanse hogere politieke echelons, onder andere door president Eisenhower, waarin Amerika stelde Iran niet langer financiële- en andere steun te bezorgen, ervoor dat Mossadeq in eigen land in nauwe schoentjes terecht kwam.Tenslotte ging men de sjah onder druk zetten om Zahedi via de media boven Mossadeq te verkiezen. De tussenkomst van de sjah werd als doorslaggevend door de VS en GB ervaren om de machtsovername te verzekeren. Wanneer de sjah uiteindelijk voor de westerse druk bezweek en zijn voorkeur voor Zahadi openbaar maakte zorgde dit ervoor dat het Iraanse volk massaal de kant van Zahadi koos. Er kwamen pro-Zahadi demonstraties waarbij tevens grote groepen soldaten zich aansloten waardoor Mossadeq uiteindelijk grotendeels geïsoleerd geraakte.
De coup verliep niet van een leien dakje. De tussenkomst van loyale Mossadeq soldaten zorgden ervoor dat Zahadi niet onmiddellijk de macht kon overnemen en dat de sjah voor een tijdje Iran ontvluchtte. Maar uiteindelijk bleek dit intermezzo slechts uitstel van executie en kwam generaal Zahedi als nieuwe premier toch aan het hoofd van de volgende Iraanse regering met het goedkeuren van de sjah. Mossadeq en zijn trouwe politieke en militaire bondgenoten kwamen in de cel terecht.
Het publiek worden van het CIA rapport TPAJAX overstijgt vanzelfsprekend de Iraanse geschiedenis. Het levert een duidelijk bewijs dat de VS, en in dit voorval tevens Groot-Brittannië, niet schuwen om zich in de binnenlandse politiek van een ander land te moeien.
