Diversiteit is een factor van kracht in samenlevingen. Diversiteit – volgens de Universele Verklaring van Culturele Diversiteit – “vormt een drijvende kracht achter ontwikkeling, niet alleen op het niveau van economische groei, maar ook als middel om een vollediger intellectueel, emotioneel en spiritueel leven te leiden. Culturele diversiteit is dus een één noodzakelijk kenmerk om armoede terug te dringen en duurzame ontwikkeling te bereiken.”

Als diversiteit een factor van kracht is en een drijvende kracht achter ontwikkeling vormt, waarom zagen we dan na 2003 dergelijke resultaten niet in Irak, ondanks de zeer diverse samenleving?

Van het Ottomaanse Rijk tot Saddams republiek

Er zijn verschillende meningen over het identiteitsprobleem in Irak. Sommigen beschouwen het als een structureel probleem dat ontstond bij de oprichting van de Iraakse staat, anderen beschouwen het als een kunstmatig probleem dat ontstond na de Amerikaanse bezetting. Als we het eens zijn met de eerste stelling, mogen we de kenmerken van de sociale identiteit van degenen die in Irak woonden aan de vooravond van het uiteenvallen van het Ottomaanse Rijk, waar Irak deel van uitmaakte, niet over het hoofd zien. Het uiteenvallen van het rijk veroorzaakte volgens Burhan Ghalioun “een van de grootste identiteitscrises die de Arabische wereld in haar hele geschiedenis heeft gekend”.

Het lijdt geen twijfel dat de Iraakse samenleving niet immuun was voor deze crisis, zoals die was gevormd sinds de oprichting van de Iraakse staat aan het begin van de vorige eeuw. Irak was een product van de koloniale overheersing die in die tijd heerste. De politieke elites die Irak probeerden op te bouwen en te moderniseren waren inconsistent.

Irak was een product van de koloniale overheersing

De Iraakse identiteit ging door verschillende historische stadia: de ‘ondergangsgeneratie’ aan de vooravond van de ineenstorting van het Ottomaanse rijk en de Britse bezetting, de fase van de monarchale heerschappij, het stadium van de republikeinse heerschappij (de Eerste Republiek 1958-1963), en de Tweede Republiek (1963-1968), de Derde Republiek (1968-1979) en de Vierde Republiek (1979-2003) onder Saddam Hoessein.

Middenklasse verzwakt, sektarisme neemt toe

Na 2003 erfde het Iraakse regime de meeste fouten van vorige regeringen, waarvan de belangrijkste quota en sektarisme waren, en de overdrijving van het geloof dat de Iraakse samenleving uit drie homogene groepen bestaat (sjiieten, soennieten en Koerden). Dat heeft na 2003 een opmerkelijke impact gehad op geheugen, identiteit en diversiteitsbeheer. Nadat de politieke macht in de Vierde Republiek een Iraakse identiteit opbouwde om de macht te behouden, gebeurde na 2003 het tegengestelde.

In het Irak van vandaag beïnvloedt volksreligiositeit meer dan vroeger beslissingen en het kiezen van politieke loyaliteiten bij de bevolking. Tijdens de zogenaamde geloofscampagne van Saddam Hoessein begin jaren ’90 was de middenklasse verzwakt. Nu, na de val van Saddam, begonnen religieuze krachten het leven en gedrag van sommige individuen te beheersen, totdat de waarden van het maatschappelijk middenveld begonnen af te nemen. Een groot deel van de Iraakse identiteit werd beïnvloed door het discours van de machtspartijen, waarvan het belangrijkste kenmerk “sektarisme” is.

Vruchtbare grond voor terroristische organisaties

Na 2003 geraakte een zogenaamde “machtsdeling” tussen verschillende religieuze groepen verankerd in politieke kringen en overheidsinstellingen. Religieus extremisme en vervreemding waren resultaat van de sektarische retoriek van politieke partijen. Zo komt het dat terroristische organisaties een vruchtbare sociale omgeving vonden om extremisme en geweld tegen andere groepen te bevorderen. Het is geen geheim dat de zwakte van het onderwijssysteem en de achteruitgang ervan als gevolg van de mislukkingen van het politieke systeem de grootste rol speelden bij de achteruitgang van het maatschappelijk bewustzijn en de opkomst van een identiteit die gesloten was voor de ander.

Het is geen geheim dat de zwakte van het onderwijssysteem en de achteruitgang ervan de grootste rol speelden bij de achteruitgang van het maatschappelijk bewustzijn

We mogen niet vergeten dat identiteitsvorming na 2003 niet beperkt bleef tot politieke partijen, ook de clan speelde een prominente rol. Voor 2003 was het politiek systeem gericht op het doen herleven van stamwetten en gebruiken. Na 2003 ging het politiek systeem op deze manier door, met als belangrijkste doel het winnen van de verkiezingen. De sjeik, leider van de clan, had macht over het bewustzijn van het individu. De relatie tussen de staat en de sjeiks werd een van de belangrijkste politieke kenmerken van de Iraakse samenleving.

Geen ruimte voor de positieve rol van diversiteit

Historisch geheugen – zoals hierboven vermeld – is een belangrijk instrument in de handen van politieke elites om hun controle en legitimiteit te consolideren. Opeenvolgende politieke regimes in Irak hebben altijd geprobeerd de identiteit van het individu te beheersen, en dit werd na 2003 duidelijk door toedoen van de partijen die een collectieve geest creëerden die gekenmerkt werd door sektarisme en geweld.

Hoewel diversiteit een positieve factor is voor ontwikkeling, zagen we dergelijke resultaten na 2003 niet meer in Irak, ondanks de diversiteit van de samenleving. Dat komt doordat de actoren die identiteit en herinnering hebben gecreëerd, de positieve rol van diversiteit ondermijnen. Het sektarische discours heeft de meerderheid van de Irakezen hun politieke identiteit afgenomen, vooral in de centrale en zuidelijke regio’s van Irak.

Sektarisme laat diversiteit niet toe om zijn positieve rol te spelen

Het sektarisme laat diversiteit niet toe om zijn positieve rol te spelen. Wat de oplossingen betreft, die zijn nochtans beschikbaar. Vandaag de dag kunnen de Irakezen hun nationale identiteitsopbouwende project nieuw leven inblazen, als de oprechte wil er is, door hun gedrag te hervormen en ideologische visies te overwinnen. Omdat sektarisme, dat een prominent teken is geworden in de Iraakse herinnering, niet het resultaat is van het pluralisme van de samenleving, maar eerder het resultaat van de negatieve inmenging van de autoriteit in het sturen van de massa.