de moderator, de journalist, de fiscaal expert, de commissievoorzitter en het parlementslid van de oppositie
Het was een ontluisterend gesprek zondag 12 november ’17 in de Zevende Dag. Het ging over de Paradise Papers, een slagregen van meer dan 13 miljoen documenten die uit een gunstige cloud van een aantal dure advocatenkantoren viel op de wat goedkopere bureau, stel ik me voor, van een onderzoeksjournalist van de Süddeutsche Zeitung.
De journalist van De Tijd, lid van het consortium dat zich door die miljoenen stukken worstelt, was goedgeïnformeerd en helder. Hij legde haarfijn uit hoe een gevel van een huis op een nauwelijks bewoond eiland plots een gigantische wall vol virtuele brievenbussen blijkt waar duizenden bedrijven huizen, die samen datgene niet doen wat volgens de moderator u en ik ook niet graag doen: belastingen betalen. Waarmee ze aangaf dat haar verontwaardiging aansluit bij een gekend psychologisch fenomeen: niet de overtreding die een ander maakt, stoot ons tegen de borst, maar het voordeel dat die andere er uit haalt. En wij niet.
Niemand aan tafel sprak haar tegen, ook het socialistisch parlementslid niet. Terwijl toch ook iedereen graag heeft dat pakweg het onderwijs van onze kinderen, waar de journalist geleerd heeft om kritisch naar de wereld te kijken, gratis is. Je had verwacht dat de socialist zou opwerpen: “als ons onderwijs journalisten voortbrengt, die afstuderen op een scriptie over Japanse samoeraifilms nà 1945 en vervolgens gaan jagen op mensen die geen belastingen betalen, dan betaal ik daar graag belastingen voor”. Het socialistisch parlementslid wierp overigens de hele uitzending niks zinnigs op, behalve wat niet verbale verontwaardiging. Hij zat daarmee op één lijn met de christendemocratische commissievoorzitter naast hem. Die vond die constructies om belastingen te ontwijken niet erg christelijk. Dat zei hij niet letterlijk, maar daar kwam het wel op neer. Verder kwam hij ook niet echt. Meerderheid en oppositie verenigd in de onmacht. De psychologie van de politieke eenheid: we zijn één als de vijand (te) groot of ongrijpbaar is, of beide.
Nu zijn onderzoeksjournalisten niet meer wat ik me er als kind van voorstelde: met Columbo trenchcoat, dagenlang niet slapen, roken en drinken, afspraken maken met mollen in verlaten fabrieksgebouwen of garages. Met gevaar voor de eigen fysieke integriteit. Onderzoeksjournalistiek naar fiscale constructies lijkt me knusser dan naar koppelbazen. Bedolven worden onder 13 miljoen documenten is allicht ook niet goed voor de gezondheid, maar het is in elk geval minder schadelijk dan bedolven worden onder een paar meter beton. Kun je graven in een cloud ? Niet alleen pigs zitten in space, maar ook moles. De journalist kon dan wel in drie minuten dertien miljoen pagina’s samenvatten, maar hoe die documenten bij de Sûddeutsche Zeitung terecht gekomen waren, dat wist hij niet. Hij kon zich op het brongeheim beroepen, maar eerlijk: hij wist het gewoonweg niet. Geen geheim beter bewaard dan het geheim dat niet gedeeld wordt, moet zijn Duitse collega gedacht hebben. Daar ging een stuk van mijn sympathie voor de onderzoeksjournalist. Een beetje onderzoeker wil toch weten waar zijn bronnen vandaan komen. Ab initio. En vooral: wat de bedoelingen zijn van die bron om informatie te delen. De bedoeling van het consortium om ze te delen met de wereld was duidelijk: het publiek voeden met hun eigen verontwaardiging, de verontwaardiging van de hardwerkenden met een karig loon. Verontwaardiging over het feit dat de sterkste financiële schouders blijkbaar ook de snelste benen hebben én nemen naar financieel paradijselijke eilanden, terwijl het gewone volk braaf belastingen betaalt en verdoofd in de zetel blijft zitten kijken naar Temptation Island.
De financieel expert was ook verontwaardigd. Niet over de constructies van belastingontwijking die uit de paradise papers bleken, maar over de naïviteit waarmee hem de vraag werd gesteld of hij die ook mee hielp opzetten voor zijn klanten. ‘Uiteraard!’. Hij zei het met enig dédain, alsof het recht op het niet betalen van belastingen evenredig was met het recht op fysieke integriteit. Een nee is een nee. Wat deed hij anders dan zorgen dat het geld van iemand die dat geld niet op krijgt, vooral niet moet herverdelen via een overheid die dat geld versmost aan sociale zekerheid, of godbetert gratis onderwijs. Geen belastingen betalen is ook een vorm van vlaktaks… in eenzelfde betekenis als vlakgom. Meer nog: het was zijn verdomde plicht om de weg van de minste belastingen te volgen voor bedrijven en aandeelhouders. Al de rest was slavenmoraal, mevrouw. De moderator keek alsof ze spijt had van haar vraag.
De Christendemocratische Commissievoorzitter had nog een christelijke uitsmijter. Hij deed een beroep op de burgerzin van de journalist om zijn bronnen te delen met de verkozenen des volks. Want zijn commissie had het bij de bespreking van de Panama papers zonder documenten moeten doen. Op basis van gazettenpraat dus. De smekende blik van de commissievoorzitter werd door de journalist beantwoord met een verveeld wegkijken en door de financieel expert met een brede grijns. De man had zijn ticket al geboekt, weg van het paradijselijke eiland waar teveel pottenkijkers kwamen, naar een ook voor de journalist nog onbekende oase.
