Een tiental jaar geleden, op een wat herfstige avond, zag ik Herman Van Rompuy wandelen in de catacomben van Brussel-Centraal. Een onopvallende, bescheiden man oogde hij toen, hij was terug gewoon parlementslid na een aantal jaren in de regering-Dehaene. Er was nog helemaal geen sprake van zijn return op het nationale voorplan onder het motto ‘rustige vastheid’, en al helemaal niet van een rol als Europees president.

Die bescheiden man had, op zijn manier, een Europeaanse versie van Obama kunnen zijn. Een leider die een geloofwaardige visie projecteert op hoe Europa zou kunnen (en zou moeten) zijn op middellange termijn. Een politicus die de Europese publieke opinie écht voorbereidt op de 21^ste eeuw. Het is helaas anders uitgedraaid. De brains heeft hij, daar is iedereen het over eens. De visie ontbreekt echter.

Begrijp me goed, niemand ziet in Van Rompuy een bevlogen redenaar à la Obama, en zijn functie vereist dat ook niet. Als Europees president moet hij vooral achter de schermen streven naar deals tussen de grotere Europese ego’s. Binnen de beperkingen van zijn ambt staat het hem echter vrij om oneliners te debiteren – hij zit nu zelfs op Twitter -, te antwoorden op vragen van interviewers of doorwrochte toespraken te houden. Retorisch kan hij dus de accenten leggen die hij wil, en een bepaalde visie uitdragen.  Je gaat me niet vertellen dat het keurslijf voor een Europees president groter is dan voor een Amerikaans president, ook al is Van Rompuy dan niet rechtstreeks verkozen.

Als er iemand was die in interviews of toespraken op geloofwaardige wijze ‘soberheid’ en ‘duurzaamheid’ had kunnen belichamen, allebei cruciale waarden in de 21^ste eeuw, was het wel de asceet Van Rompuy. Spiritualiteit lijkt in de 21st eeuw trouwens in eerste instantie te betekenen: zorg dragen voor het fragiele ecosysteem. Een man als Van Rompuy die verstilde haiku’s schrijft over het verstrijken van de seizoenen had in zijn speeches makkelijk kunnen wijzen op de verdomde noodzaak om Europa klaar te stomen voor de 21^ste eeuw, een eeuw waarin we asap moeten leren leven binnen de planetaire grenzen. En hij had vanuit die visie kunnen pleiten op een ander soort economie, gericht op welzijn ipv welvaart.

Hij had bijvoorbeeld kunnen wijzen op de noodzaak om minder uren (betaald) te werken (in lijn met de voorstellen van de New Economics foundation of de Skidelsky’s), om zo meer tijd over te houden voor vrienden, familie, een rol als ‘public citizen’, om echte discussies te houden in plaats van virtuele op Twitter, meer vrije tijd te hebben, gezonder te leven, en, last but not least, ook om de ecologische voetafdruk te beperken. Een Europa waar generaties in harmonie met elkaar zouden samenleven, in plaats van, zoals nu, in toenemende mate tegenover elkaar uitgespeeld te worden (met Nederland als meest recente voorbeeld). Een sober Europa, dat consequent zou gaan voor een duurzame samenleving, zowel ecologisch, economisch als sociaal (sociale cohesie).  Een Europa, kortom, waarin mensen het leven zouden proberen te leiden dat de 21^ste eeuw lijkt te vereisen, willen we het hier met binnenkort 9 miljard mensen nog een tijdje uitzingen. Dat Europa had Van Rompuy kunnen uitdragen, en niemand zou hem kwalijk genomen hebben als hij wat bij momenten grijs oogde. Dat Europa zou een rolmodel voor de 21^ste eeuw zijn geweest. En  die rol was de gelouterde intellectueel Van Rompuy op het lijf geschreven.

Helaas, wie er bv. zijn recente  speech in London op naleest, merkt dat Van Rompuy het prototype is van de technocratische bewindsvoerder die in sterke mate binnen de zogenaamde  “constraints” denkt en functioneert: binnen het kader dus van Europese regelgeving & governance, Verdragen, de dominantie van financiële markten en rating agentschappen, …  Overheersend mantra: een mordicus streven naar het behouden en versterken van globale competitiviteit. Van Rompuy belichaamt een Europa waar we met zijn allen langer en nog harder gaan moeten werken, om terug te groeien en zo een geopolitieke speler van formaat te blijven. ‘Size matters’, zei hij recent nog in die toespraak in de City, waar ze hem ongetwijfeld volmondig gelijk gaven.

Jawel, Europese leiders als Van Rompuy en Barroso hebben de mond vol van ‘volgehouden soberheid’,  maar bij hen staat die ‘austerity’ vooral voor structurele hervomingen om op middellange termijn terug te groeien. Toegegeven, sinds Horizon 2020 gaat het steevast om ‘inclusieve’ en ‘duurzame’ groei, maar die adjectieven voelen toch vooral aan als schaamlapjes. Zonder groei kunnen we niet, ook niet in de 21st eeuw, zo lijkt het. Zelfs niet in het (tot voor kort) welvarende Westen.

Van Rompuy schikt zich eigenlijk net als al die andere Europese toppolitici naar de almacht van de financiële markten. Voor een christendemocraat waar je toch van mag aannemen dat hij zijn Bijbel kent, is dat extra pijnlijk. Even opfrissen voor de jongeren onder jullie: Jezus kreeg het welgeteld één keer serieus op zijn heupen in het Nieuwe Testament, dat was toen de tempel van zijn vader in zijn ogen verworden was tot een ordinaire markt. Welnu, het Europese project, de Europese droom, is ook verworden tot een markt, en dan nog eentje die vooral sommigen onder ons ten goede lijkt te komen. Idem dito wat duurzaamheid betreft, trouwens, of “rentmeesterschap” voor de Wouter Beke’s onder ons. Jawel, Europa is naar het schijnt een voortrekker op ecologisch vlak. Maar het blijft bij ‘groen binnen een algemeen kader van economische groei’. Groene groei. Ik vrees nog altijd dat dat een contradictio in terminis is, als je niet terzelfdertijd aan mensen duidelijk maakt dat de sky niet langer the limit is. Maar nee, volgens de media en onze beleidsmakers kan het nog altijd allebei: én groeien, én een duurzame lifestyle hebben. Bij Ryanair lachen ze in hun vuistje.

Maar goed, echte soberheid en duurzaamheid kun je blijkbaar niet maken, als Europese toptechnocraat, en al zeker niet als je aanleunt bij de Bilderberg club. Bref: de man die in zijn vrije tijd poëtische haiku’s pleegt te schrijven, legt zich dus eigenlijk neer bij de globale ratrace. Hij wil Europa stroomlijnen en ‘structureel hervormen’ om het oude continent in die globale ratrace een rol van betekenis te blijven laten spelen. Of de planeet daarmee gediend is, op langere termijn, speelt blijkbaar geen rol. Haiku’s over het lot van de planeet, daar doet Herman niet aan.

De Europese president belichaamt samen met Merkel, Barroso, De Gucht, Josef Ackerman en nog een aantal andere mensen op de top-echelons een Europa waar de euro blijkbaar dermate belangrijk is als Europees symbool dat het bijna een fetisj geworden, waar letterlijk alles voor moet wijken. Enorme belangen staan op het spel, zo heet het. De vraag is: over welke belangen gaat het? Blijkt dat het in de muntunie tegenwoordig vooral om de belangen van multinationals en de financiële sector gaat, en dat de enige weg om de munt te “redden” en de markten te bedaren er blijkbaar in bestaat om overheidsdiensten  en sociale voorzieningen van gewone burgers massaal weg te saneren.

Toegegeven, multinationals en de financiële sector worden stilaan wel wat harder aangepakt, of er wordt minstens over gepraat, maar in vergelijking met de pakketten van de trojka gaat het allemaal toch veel meer in slow motion, en met fluwelen handschoenen. Overigens lijkt het meestal het Europese parlement te zijn dat aan de kar trekt, niet de regeringsleiders. Soberheid in dit Europa lijkt dus voorlopig nog altijd vooral betrekking te hebben op gewone mensen, al is Marc de Vos er nu ongetwijfeld als de kippen bij om te zeggen dat ze net ook de bonussen van banklui hebben ingeperkt, en dat de FTT eraan komt in 11 landen. Klopt. En toch wekken Van Rompuy en al die andere Europese toppolitici bij het moeizaam beteugelen van banken en de financiële sector toch vooral een indruk van “hèh, het moet omdat de publieke opinie moeilijk doet, maar we geloven er eigenlijk niet in dat we die grote jongens wat kunnen maken, ze vinden toch wel een achterpoortje”. De trojka daarentegen, die lui gaan tewerk als zeloten, de Spaanse inquisitie is er niks bij. Overtuigd van hun gelijk. Al die gewone Portugezen, Grieken, Spanjaarden, … ach, het is toch voor hun bestwil! De missionaire ijver en de snelheid waarmee de trojka te werk gaat om sociale voorzieningen af te schaffen of te privatiseren , staat in schril contrast met die andere Trein der Traagheid, als het gaat over het opbouwen van een Sociaal Europa.

Het Europa dat Van Rompuy en al die anderen in de steigers helpen zetten is er een van ‘actieven’, die keihard werken en navenant gevaloriseerd willen worden (want we werken toch keihard, meneer!), versus  een toenemend leger van ‘overbodigen’, mensen die niet aan de bak komen.

I know, de structurele hervormingen die Van Rompuy voorstaat zijn er op gericht om meer jobs te creëren (via meer economische groei, dat spreekt). Maar waarom pleit een man als hij, in zijn positie, op geen enkel moment voor verregaande arbeidsherverdeling, of voor een Europees minimumloon? Als ik om me heen kijk stel ik immers vast dat een (slinkend) aantal mensen, ook collega’s,  keihard werken in functie van outputs, deliverables, targets, … en wat weet ik nog al meer, terwijl een hoop andere mensen gewoonweg niet ‘productief’ genoeg blijken te zijn om nog mee te kunnen in de ratrace. Of eerstgenoemden, de ‘productieven’, aan een betere wereld werken, durf ik trouwens betwijfelen. Meer efficiëntie en productiviteit durven nogal eens ten koste gaan van wat er echt toe doet, nl. durven kijken buiten het beklemmende kader van de ratrace en de eigen carrière. Er lopen nogal wat klonen rond van André Oosterlinck, helaas.

Die ratrace bestaat eigenlijk toch vooral in onze hoofden – ik ken China een beetje, bv.,  en weet maar al te goed dat de manier waarop mensen daar zouden willen leven, niet fundamenteel verschilt van ons. Een fijn praatje met vrienden, genoeg tijd voor je familie, nippen aan een kopje groene thee aan het meer, een gezonde leefomgeving, …  En toch werken ook daar veel mensen veel harder dan goed is voor ze, zeker in sommige sectoren, omdat de wereldeconomie het lijkt te vereisen. Velen worden er dan ook vermorzeld in de ratrace. Een en ander uit zich in groot maatschappelijk ongenoegen, ook tav de machthebbers. Het maatschappelijke ongenoegen in China heeft niet alleen te maken met een gebrek aan politieke mensenrechten, er zit ongetwijfeld ook een element in van verzuring omdat veel mensen het gevoel hebben niet meer echt te leven omdat ze veel te hard moeten werken.

Maar als die ratrace vooral in onze hoofden bestaat, en we ‘m dus zelf elke dag construeren, kunnen we hem in principe ook een halt toe roepen. Enter Europa. Een Europa dat zou proberen de transitie te bewerkstelligen naar zo’n samenleving, waar we met minder tevreden leren zijn, en allicht zelfs gelukkiger. Naar dergelijk Europa zou de rest van de wereld luisteren, ook al zou het Europees GDP misschien drastisch slinken. De weg naar een nieuwsoortige samenleving, gebouwd op een ander, écht duurzaam paradigma, kan niet anders dan moeilijk zijn. De catch 22 situatie waarin we verkeren is bekend – zonder groei stuiken onze verzorgingsstaten vooralsnog in elkaar. En toch, volharden in de neoliberale boosheid lijkt toch wel de allerlaatste optie die we zouden moeten volgen. Daarmee worden we trouwens stilaan de risée van de wereld. We hebben nog altijd de mond vol van sociale waarden en mensenrechten, maar in China of India hebben ze ook ogen in hun kop.

Van Rompuy als Europees president is dus een gemiste kans, spijtig genoeg. Hij mist overduidelijk de langetermijn-visie die een visionair 21^ste eeuws politicus zou moeten uitdragen. Misschien omdat hij nooit een revolutionair is geweest. Helaas, anno 2013 hebben we overduidelijk mensen nodig die alles in vraag durven stellen. Herman’s ideologische horizon lijkt beperkt tot: “We moeten groeien en internationaal competitief blijven, om ons sociale systeem te kunnen behouden.” Het ergste is nog: ik durf er wat op verwedden dat hij die droom, een 21^ste versie van het Rijnlandmodel uitbouwen, eigenlijk al heeft opgegeven, al is hij slim genoeg om dat niet met zoveel woorden te zeggen. Dat heeft hij dan gemeen met al die Europese beleidsdocumenten, die ook al overlopen van de mooie woorden en prachtige dromen, en mijlenver van de Europese realiteit staan.

Ik heb heimwee naar de eenvoudige man die de ondergrondse roltrap opliep in Brussel-Centraal.