Met haar op het Amerikaanse Sundance filmfestival bekroond licht surrealistische oorlogsdrama Klondike illustreert de Oekraïense cineast Maryna Er Gorbach hoe menselijkheid onder vuur ligt tijdens oorlogen. In haar allesbehalve heroïsche hedendaagse western, die refereert aan de MH17-tragedie, vertelt de in Istanboel wonende scenarist en regisseur het verhaal van een koppel dat tracht te overleven in hun kapotgeschoten huis in een afgelegen heuvellandschap vlakbij de Oekraïens-Russische grens.

Oksana Cherkashyna in Maryna Er Gorbachs Klondike

Vrouwelijke blik

“Het stoort Maryna dat de meeste oorlogsfilms vanuit mannelijk perspectief gemaakt worden”, vertelde actrice Oksana Cherkashyna ons in oktober tijdens Film Fest Gent, “omdat ze vertrouwd was met mijn theaterwerk rond de voorstelling van vrouwen vond ze me geschikt om de female gaze te introduceren. We willen geen feministische thema’s pushen maar een personage creëren dat de mannelijke blik ondergraaft en vrouwelijke kracht illustreert.”

Door een teaser te draaien konden Maryna Er Gorbach en DoP/producent Svyatoslav Bulakovski het Oekraïens Film Fonds overtuigen om hun oorlogsdrama te subsidiëren. Zo kon in de zomer van 2020 met de opnamen worden gestart. “Het verhaal speelt in 2014, in een klein dorp dichtbij de Oekraïens-Russische grens vlak voor het vliegtuig van Malaysian Airlines werd neergehaald”, aldus Cherkashyna, “we draaiden echter in een dorp in de buurt van Odessa omdat de Donetz regio toen al bezet en onveilig voor filmopnamen was. De draaiperiode was intens maar vreugdevol omdat de context nog niet zo gruwelijk gewelddadig was als nu.”

Maryna Er Gorbachs Klondike

Hedendaagse western

Uitgangspunt was het scenario van Maryna Er Gorbach, “maar zij beschouwt acteurs als partners en liet ons toe de personages zelf te ontwikkelen”, benadrukt Cherkashyna, “via repetities vonden we de gepaste woorden en gebaren. Zo kwamen we tot een soort choreografie. Maryna zag Klondike als een knipoog naar het genre, naar de goldrush (n.v.d.a. de filmtitel verwijst naar het Canadees stadje dat een prominente rol speelde tijdens de goldrush van eind 19de eeuw, overigens ook de inspiratiebron voor Charlie Chaplins The Goldrush) en de strijd om land en natuurlijke rijkdommen tussen lokalen en inwijkelingen. Volgens haar vechten de hedendaagse cowboys in Oekraïne ook om een luchtspiegeling, doden ze elkaar in een absurde strijd.”

Nog voor Klondike aan het publiek kon voorgesteld worden zorgde de Russische invasie voor een escalatie van het conflict in Oekraïne. Ook de filmploeg werd getroffen. Sommigen vluchtten het land uit, anderen namen de wapens op. Maar crew en acteurs hielden contact met elkaar. “Meestal zwermt een filmteam uit elkaar na de opnamen maar hier groeiden we zelfs meer naar elkaar toe”, zegt de actrice, “het familiegevoel leeft sterk bij alle medewerkers.”

Maryna Er Gorbachs Klondike

Dat heeft natuurlijk veel te maken met het extreme karakter van het gebeuren: “Deze oorlog veranderde mijn leven, de manier waarop ik kijk naar oorlog. Oekraïne zit in overlevingsmodus en dat heeft impact op sectoren als kunst en film. Daarom is het belangrijk dat we met films als Klondike de wereld rondtrekken om duidelijk te maken dat Oekraïense cultuur bestaat en leeft. De strijd gaat niet enkel om territoria maar ook om onze culturele identiteit. Ik heb het voorrecht om dit werk te kunnen doen, want veel van mijn collega’s leven en vechten in Oekraïne.”

Op zoek naar hoop

Wanneer we Cherkashyna in oktober 2022 spreken aarzelt de actrice constant tussen woede en verdriet, tussen pessimisme en optimisme: “Oorlog is een onmenselijk gebeuren dat een hoge tol eist aan menselijk leed. Het is een angstaanjagend gevoel dat het lijkt of dit zal doorgaan tot er geen gebouw meer rechtstaat of geen mens meer leeft. Maar op een of andere manier moet ik doorgaan en de hoop niet verliezen. Gebouwen kunnen we heropbouwen wanneer de mensen overleven. Ik droom over de tijd dat ik zal kunnen terugkeren om mee te werken aan de heropbouw. In een documentaire zag ik hoe mensen na WOII van dorp naar dorp gingen om de elektriciteit te herstellen. Dat zou ik ook graag doen. Ik weiger om mijn hoofd vol te proppen met beelden van vernietiging, ik wil beelden voor ogen houden die verbonden zijn met het bouwen van dingen. Met hoop.”

Maryna Er Gorbachs Klondike

In een wonderlijke scène van Klondike zien we, via het door een verdwaalde raket geslagen gat in haar huis, protagonist Irka even weglopen en terugkeren. “Dat is een magisch moment omdat terwijl ze wandelt de wolken dramatisch veranderen”, zegt Cherkashyna, “maar dat was puur toeval. Maryna had me gezegd om aan het slot van een dramatisch conflict-scène gewoon te doen wat ik op dat moment wilde. Aan het einde van de take zat ik zo vol woede dat ik wegliep, de heuvel op. Terugkijkend naar het huis en de filmcrew begon ik te twijfelen over wat het personage zou doen. ‘Terug naar huis gaan’ ging door mijn hoofd en toen ik de eerste stap zette veranderden de wolken. Achteraf vond ik het gepast en wondermooi maar het liep puur instinctief. De keuze kwam vanuit het personage. Irka heeft een inwendige verbinding met het huis en voelt zich verloren.”

Huis en thuis

De filmstijl van Maryna Er Gorbach is sober en weinig nadrukkelijk maar toch heel expressief. Op een bepaald moment kadreert de statische camera, terwijl Tolik buiten beeld een voetbalwedstrijd volgt, het gapende gat in het huis maar ook de poster met een idyllisch strandbeeld die het nog intacte stuk muur siert. Het is alsof zowel het tijdelijk ontsnappen als de harde realiteit én de droom tegelijk in beeld worden gebracht. “Daarmee verwijst Maryna ook naar ons inwendige huis”, verduidelijkt Cherkashyna, “het is een manier om dromen en realiteit, onrust en escapisme samen te brengen.”

Voor de actrice is Klondike “een realistische film gebaseerd op ware feiten maar tegelijk ook poëtische cinema die in een eigen universum speelt. De actuele context versterkt de symboliek van het huis. Steeds meer mensen zijn dakloos en iedereen kan het op elk moment worden.” Dat introduceert de ontworteling en het blijven/weggaan/terugkeren vraagstuk. ‘Iemand moest blijven. Want als iedereen weggaat, wie is er dan om de stad opnieuw op te bouwen?’, zegt een moeder in een andere uitstekende Oekraïense film, Iryna Tsilyks The Earth is Blue as an Orange.

Maryna Er Gorbachs Klondike

Dat is ook Irka’s dilemma in Klondike. “De vraag heeft lang polariserend gewerkt,” stelt Cherkashyna, “mensen werden gestigmatiseerd omdat ze bleven of weggingen. Maar nu is de consensus bereikt dat het ok is te blijven werken en vechten maar dat het even goed is om veiligheid op te zoeken. Er bestaat geen foute keuze. Er is geen competitie. Er mag geen schuldgevoel zijn.” Geen morele veroordeling van mensen die in een oorlogshel zijn beland.

Irka is tegelijk kwetsbaar en sterk. “Die complexiteit moest ze bezitten, Klondike mocht geen conflict tussen een sterke vrouw en haar omgeving worden”, onderstreept Cherkashyna, “ze heeft een tedere kant, is loyaal tegenover haar alledaagse, traditionele leven. Verzorgen en teder zijn maakt deel uit van haar persoonlijkheid, van haar strijd tegen gewelddadigheid en repressie. Het klopt dat de geweldlogica in de film verbonden wordt met mannen. Maar die mannen, broers en echtgenoten zijn bekommerd om de vrouwen en worstelen met de impact van het geweld dat ze helpen escaleren. Ze volgen de richtlijnen van de samenleving maar tegelijk willen ze de vrouwen verzorgen.”

Maryna Er Gorbachs Klondike

Apocalypse Now

Klondike eindigt heel fysiek en intens met een bevalling in absurde, helse omstandigheden. Die intensiteit zorgt voor hoop in een apocalyptisch kader. “Oorlog staat voor destructie en dood”, preciseert Cherkashyna, “deze vrouw kiest voor een andere logica. Voor leven. Het einde van de film is het resultaat van haar logica. Ze geeft leven. Daarom vond ik het ook zo goed dat het de laatste scène is. Ze heeft niet veel kracht over maar geeft water aan haar baby. Ze is rustig en kijkt naar haar kind.”

Het contrast is groot met de tragische, bevreemdende scène waarin mannen elkaar uitmoorden terwijl ze zich volgens Cherkashyna “de absurditeit van de situatie realiseren. Het is gezien het isolement en het omringende geweld een open einde maar ik wil geloven dat Irka het haalt en ergens een aanzet geeft tot een nieuwe wereld.”

Maryna Er Gorbachs Klondike

Klondike brengt overduidelijk een anti-oorlogsboodschap. “Dat is niet evident want door, zelfs vanuit kritisch standpunt, oorlogsbeelden te gebruiken, wordt oorlog vaak verheerlijkt”, aldus Cherkashyna, “Maryna vermijdt traditionele oorlogsbeelden maar belicht toch de impact en onmenselijkheid van oorlog. Klondike maakt duidelijk hoe oorlog onze levens onherroepelijk wijzigt en mijn personage suggereert een nieuwe vorm van verzet. Dat is utopisch, en sinds de Russische invasie veel moeilijker, maar tegelijk nog urgenter en belangrijker omdat het via de vrouwelijke blik hoop introduceert. Het is belangrijk om de wereld ook een ander perspectief te geven op hoe wij Oekraïners de oorlog, de wereld en de toekomst zien.”

Interview Gent, 17 oktober 2022

KLONDIKE van Maryna Er Gorbach. Oekraïne-Turkije 2022, 100’. Met Oksana Cherkashyna, Sergey Shadrin, Oleg Shcherbina. Scenario Maryna Er Gorbach. Muziek Zviad Mgreby. Montage Maryna Er Gorbach. Fotografie Svyatoslav Bulakoskiy. Distributie MOOOV. Release 10 mei 2023.

poster